İBN-İ ÂBİDİN'İN HAYATI VE ESERLERİ
A) HAYATI :
Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdulazîz b. Ahmed b. Abdurrahîm ed-Dımaşkî
eş-şehîr b. İbn Abidin.
d. 1198/1784, Dımaşk. v. 1252/1836, Dımaşk.
Çok küçük yaşta Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen İbn Abidîn, ticarete alışmak
maksadıyla işyerlerinde babasına yardım ediyordu. Bir gün işyerinde Kur'an
okurken oradan geçen bir zatın, burada Kur'an okumakla kendisini
dinleyemeyenleri günâha soktuğunu ve üstelik «lahn» ile okuduğunu söylemesi
üzerine İbn Âbıdîn, vaktin Şeyhu'l-kurra'sı Said el-Hamevî'den
kıraat dersleri almağa başladı. Bu sıralarda daha buluğa ermemiş bulunan ibn
Âbidîn, el-Meydâniyye. el-Cezeriyye ve eş-şâtıbiyye adlı eserleri ezberledi.
Hocasından ayrıca sarf, nahiv ve Şafii fıkhı
okuyan İbn Âbidîn «ez-Zübed»’i ve diğer bazı metinleri ezberledi.
Daha sonra Muhammed şakir es-Salimi el-Umeri el-Akkâd'dan akli ilimleri,
hadis ve tefsir okuyan ibn Âbidîn Hanefî
mezhebine geçerek fıkıh ve usule dair eserleri okudu. Bu hocasından «el-Bahru'r-Râik»
ve bazı şerhleriyle beraber «el-Hidâye»’yi okurken 1222 h. yılında hocasının
vefatı üzerine, yarım kalan kısımları hocasının en büyük talebesi Muhammed Saîd
el-Halebî eş-Şâmî'den okudu.
Alâuddîn Muhammed. Kurretu'l-Uyûn, s. 8; M. Zihnî, Kitâbu't-Terâcim. s.
90-91, Sarkis, c. I, s. 150
Daha 17 yaşında iken «el-Kâfî fi'l-arûz
ve'l-Kavâfî» adlı eseri şerheden ibn Âbidin, es-Sâlimi'nin 1222 h. yılında
vefatına kadar ayrıca en-Nesafî (v. 710/1310)'nin el-Menâr»
adlı eserine el-Haskefî (v. 1088/1677)’nin yaptığı şerhe birisi kaybolan ve
diğeri de «Nesemâtu'l-Eshâr» adıyla bugün mevcut olan iki haşiye, «Fethu
Rabbi'l-Erbâb» adıyla «Lubbu'l-El-bâb şerhu Nebzeti'l-İrâb»a bir haşiye,
«el-İştibâh an ibâreti'l-Eşbâh» adlı bir
risale ile hocasının isnadlarının «el-Ukûdu'l-Lâlî fl'l-Esânidi'l-Avâlî» adıyla
bir fihristini yazmıştır.
Alâuddin Muhammed, a. g. e, s. 6
es-Sâlimî adlı hocası yoluyla «Kadirî» tarikatına da giren İbn Âbidin,
muhaddis Muhammed el-Kezberi'den, Ahmed el-Attâr ve şeyh el-Emîr el-Kebîr
el-Mısrî'den de ders okumuştur.
Alâuddîn Muhammed, a. g. e, s. 9 ibn Âbidîn için ayrıca bk: Ziriklî. 6,
267; Kehhâle, 9, 77
İbn Abidîn'in oğlu babasının şeceresini sayarken Onu, Cafer es-Sâdık,
Muhammed el-Bâkır, Zeynu'l-Âbidîn ve Hz. Hüseyin yoluyla Hz. Fatima'ya
ulaştırır.
Alâuddin Muhammed, Kurretu'l-Uyûnil-Ahyâr, s. 6
İbn Âbidîn'e «Muhammed Emîn» adını, keşif sahibi amcası Salih, annesinin
rahminde iken vermiştir.
Alâuddin Muhammed. a.g.e. s. 9
Oğlunun ifadesine göre İbn Âbidîn uzun boylu, geniş azalı ve beyaz tenli
idi. Siyah saçları arasında hafif aklar vardı. Çoğu gecelerini ağlayarak geçiren
ve devamlı abdestli gezen İbn Abidîn umumiyetle geceleri te'lif, gündüzleri de
tedris ile meşgul olur ve Ramazan ayında da her gece bir hatim okurdu. Geçimini
de ortaklaşa yaptığı ticaret geliri ile temin ederdi.
a. g. e.. s. 7
«Tarih» sahibi El-Muhibbî'nin kızı İbn
Âbidin'in baba-annesi idi. İbn Âbidîn, babasını 1237 h. yılında kaybetmiş.
annesi de kendisinin vefatından iki yıl sonra 1254 h. yılında vefat etmiştir.
a. g. e., s. 8
19. asrın büyük muhakkik ulemasından olan İbn Âbldîn'in seçkin talebeleri
arasında devrin ileri gelen şu alimleri bulunmaktadır:
Kardeşi Seyyid Abdulğani ve oğlu Ahmed Efendi (Dımaşk fetva emini),Yahya es-Serdest, Abdulğanî
el-Ğânımî el-Meydânî (Kuduri ve Akidetu't-Tahâuî şarihi), Hasan el-Beytâr ve
oğlu Muhammed Efendi el-Beytâr (Dımaşık fetva
emini), Ahmed Efendi İslâmbolî (Dürer
muhşisi) Seyyid Hasan. er-Resâme, Yûsuf Bedruddin el-Mağribî, Abdulkadir
el-Câbî, Muhammed el-Caklî, Muhammed Efendi el-Münîr, Abdulkadir el-Halasî
(ed-Durru'l- Muhtâr şarihî), Alî Efendi el-Murâdî (Dımaşk Müftüsü), Abdulhalîm
Molla (Anadolu Kazaskeri ve Şam Kadısı), Hasan b. Halîl, Muhammed Tâlû,
Muhyiddîn el-Yâfî, Ahmed el-Mahlâvî, Abdurrahman el-Cemel el-Mısrî, Eyyüb el-Mısrî,
Molla Abdurrezzâk el-Bağdâdî, Muhammed Efendî Câbîzâde (Medine Kadısı).
Muhammed Efendi el-Halvânî (Beyrut Müftüsü).
a. g. e.. s.
B) ESERLERİ :
1 - Reddu'l-Muhtâr ala'd-Durri'l-Muhtâr.
«İbn Abidîn'in Hâşiyesi» diye tanınan bu eser, et-Timurtâşî'ye (v. 1004/
1595) ait «Tenvîru'l-Ebsâr» adlı esere el-Haskefî'nin
(v. 1088/1677) «ed-Durru'l-Muhtâr» adıyla yaptığı şerhin haşiyesidir.
İbn Âbidîn, bu eserin te'lifine hocası Muhammed Şâkir'in 1222 h. yılında
vefat etmesinden sonra 24 yaşlarında iken başladı.
a. g. e.. s.e
Müellifin ifadesinden de anlaşıldığı gibi eserde, «ed-Durru'l-Muhtâr»ın
ibareleri tankih, rumuz ve işaretleri tavzih, sahîh
ve mutemed olan görüşleri ile tenkid edilen ve muteriz olanları beyan edilirken
daha evvel kimsenin vuzuha kavuşturmadığı müşkil meseleler ve mudil havadisler
de zikredilmiştir. Mütekaddimîn
ulemanın eserleri ve müteahhirîn ulemanın eserlerinin hulasasıyla, bu ulemanın
garib havadislerle ilgili olarak yazdıkları risalelerden istifade edilerek
meselelere ışık tutulmuştur. Eserde bilhassa İbn Nuceym'in (v. 970/1562) 40,
eş- Şurunbulâlî'nin (v. 1069/1658) 60 risalesi ile Alîyu'l-Kârî (v. 1014/1605),
Abdulğanî en-Nâblusî (v. 1143/1731) ve Allâme Kâsım'a (v. 879/1474) ait
muhtelif risalelerle «el-Bahru'r-Râik», «el-Mineh», «el-Eşbâh, «Câmi ul-Fusûleyn»in Hayruddîn er-Remlî'ye (v. 1081/1671) ait haşiyeleri ve «Fetâvâ»sı.
ibnu'ş-Şelbî (v. 947/1540)'nin «Fetâvâ»sı, er Rahîmî (v. 1104/1692) ve Şeyh
İsmail (v. 1113/1701)'in Fetâvâ'larıyla «el-Fetâvâ'z-Zeyniyye»,
et-Timurtaşiyye, el-Hâmidiyye ve diğer bazı fevta kitaplarından büyük ölçüde
istifade edilmiştir. Ayrıca kendilerine itimad edilen seçkin ulemanın
eserlerinden istifade edildiği gibi bu eserlerde vuku bulan hata ve sehivler de
beyan edilmiştir. Bilhassa fetva
kitapları ve şerhlerle, «el-Bahru'r-Râik», «en-Nehru'l-Fâık, «el-Mineh», «el-Eşbâh», «Dürer»
ve haşiyelerini bu cümleden sayabiliriz.
İbn Âbidin, Reddu'l-Muhtâr, c. III, s. 215-216
İbn Âbidîn, eserini, baştan sona kadar müsvedde olarak yazdıktan sonra,
Kitâbu'l-İcâre'den eserin sonuna kadar olan kısmı temize çekti. Daha sonra
eserin başından başlayıp «Bâbu kitâbi'l-kddî ile'l-kâdi» ile «Kıtâbu'ş-şehâdet»
arasında «Mesâilu'ş-şettâ» adındaki bölüme gelince vefat etti. Bu bölümden
«Kitâbu'l-hibe»nin sonuna (Kitâbu'l-icâre'nin başına) kadar olan kısım temize
çekilmediği için, eser tabedilirken bu bölüm müellifin oğlu tarafından
müsveddelerden olduğu gibi çıkarılmıştır.
a. g. e.. c. IV. s. 362, 523; Alâuddîn M.. a. g.e., s. 34
Müellifin oğlu Alâuddîn Muhammed (d. 1244/1828, Dımaşk; v. 1306/1889,
Dımaşk) tarafından, babasının eserine «Kurretu Uyûni'l-Ahyâr li-Tekmileti
Reddi'l-Muhtâr» adıyla bir tekmile yapılmıştır.
Alauddîn Muhammed, 1285 h. yılında İstanbul'a gelip «Mecelle Cemiyeti ne
katıldı. Üç yıl sonra dönüşünde Ahmed Cevdet Paşa'nın da ısrarı üzerine,
babasının «ed-Durru'l-Muhtâr»ın nüshası üzerinde bıraktığı bir takım talikat, tahrirat ve itirazları da nazara alarak tekmileyi
yazmıştır.
Şeyh Saîd ve Abdurrahman el-Kezberî'den ders alan Alauddin Muhammed,
Trablus katıldığı ve Dimaşk Maarif Meclisi ikinci reisliği vazifelerinde de
bulunmuştur.
Alauddin M.. a. g. e, s. 3-4; el-Bağdadî, Hediyye. II. 388; Sarkis. I.
100; Zirlklî. 7. 152; Kehhâle. 11. 193.
İbn Âbidîn'in eserine, Abdulkadir b. Mustcrfa er-Râfiî el-Fârukî (1238/
1822; v. 1323/1906) «et-Tahrîru'l-Muhtâr li-Reddi'l-Muhtâr» adlı «Takrirâ-tu'r-Râfiî» diye de bilinen talikatı
yazmıştır.
İbn Âbidîn'in haşiyesinin, Ahmed Mehdî el-Hıdr tarafından modern hukuk
tanzimi de nazara alınarak yapılan bir mevzu fihristi vardır. Alfabetik esasa
göre tertip edilen eser 316 s. olup ilk baskısı 1962 yılında yapılmıştır.
bk. İslâm Araştırmaları Enstltüsü Kütüphanesi Nu: R-3843
İbn Abidîn haşiyesinin ve bu haşiye üzerine yazılan eserlerin baskı yılı
ve yerleri :
Sarkis. I. 152, 924; Brockelmann, S, II, 428. 773
Reddu'l-Muhtâr:.Kahire 1263, 1307, 1317, 1323/6; Bulak 1272, 1286, 1299;
Ind. 1288; İstanbul 1307 (5c.).
Kurretu Uyûni'l-Ahyâr: Beyrut 1272; Bulak 1299; Kahire 1327, İstanbul
1293.
Takrirâtu'r-Râfiî: Mısır 1323.
2 - el-Ukûdu'd-Dürriyye fî Tenkîhı'l-Fetâvâ'l-Hâmidıyye. Hâmid b. Alî b.
ibrahîm b. Abdurrahman el-imâdî ed-Dımaşkî (d. 1103/ 1692; v. 1171/1757)'nin
«el-Fetâvâ'l-Hamidiyye» adlı eserinin tankihidir.
el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn. II. 113
Hamid Efendi'nin 1137-1155 h. yılları arasında Dımaşk müftülüğü yaptığı
18 yıllık müddet zarfında verdiği fetvaları
muhtevidir. İbn Âbidîn, müellifin son devirde yaşamış olması, sika müteahhirin
ulemanın görüşlerini kaydetmesi ve bu hususta geniş bir ıttılaa sahip olması
bakımından eseri en faydalı ve mutemed kitablardan sayar. Fakat müellifin eseri
iyi tertip etmemesi, mükerrer ve iştihar bulan meseleleri düşürmemesi, çoğu
zaman cevabı bir yerde verip ona uygun nakli başka bir yerde vermesi gibi
sebeplerle İbn Âbidîn bu eserin ihtisar ve tankihine karar verdiğini belirtir.
İbn Âbidîn, meşhur mesaili ve mükerrerleri çıkarıp bazı yerlerde takdim ve
tehir yaparak lüzumlu kayıt ve teyidlerde bulunmuştur.
İbn Âbidin;el Ukûdu'd-Dürriyye,Bulak l300,l,2;II.335. Eser, Bulak 1300.
Kahire 1310 yıllarında basıldı. bk. Brockelmann. S. II, 434, 773
Brockelmann, Hamid Efendi'nin eserini «Muğnî'l-Müstefti on suâli'l-Müftî
fi'l-Fetâvâ» diye verirken, el-Bağdadî de bu eseri «el-Fetâvû'l-Hâmidiyye»den
ayrı olarak kaydetmektedir.
(18)Brockelmann. S. II, 434; (19)el-Bagdadî, Hecliyye. I. 261;
İzâhu'l-Meknûn. II. 520
Brockelmann ve Sarkis'in, İbn Âbidîn tarafından tankih edilen eseri,
Hamid b. Muhammed el-Kastamûnî el-Konevî'nin (v. 985/1577)
«el-Fetâvâ'l-Hâmidiyye» adlı eseri olarak kaydetmeleri hatadır.
(20)Sarkis. 1. 739; Brockelmann. G, II. 572, S. II, 644
Hamid Efendi'nin ayrıca, «Şerhu'l-Izâh fi'l-Furû, el-Metâlibu's-Seniyye
li'l- Fetâvâ'l-Âliyye, el-Akdu's-Semin fî tercümeti sahibi'l-Hidâye Burhâniddin,
Salâhu'l-Âlem bi-İftâi'l-Âlim, el-Kavlu'l-Akvâ fî Ta'rifi'd-Da'vâ, Teka'ku
u's-Sin fî Nikâhi'i-Cinn, el-Luma' fi Tahrimi'l-Muta'» adlı eserleri vardır.
el-Bağdadî. Hediyye, I, 261; Ziriklî. II. 166
3 - Nesemâtu'l-Eshâr.
en-Nesefî (v. 710/1310)'nin «Menâru'l-Envâr» adıyla fıkıh usulüne dair yazdığı
esere el-Haskefi (v. 1088/1677) tarafından «İfâdetu'l-Envâr» ismiyle yapılan
şerhin haşiyesidir.
ul-Bagdadî, İzahu-l Meknun. II, 554;
Eserin baskı yıl ve yerleri: istanbul 1300, Kahire 1328
Brockelmann, S. H. 264. 773
4 - Minhetu'l-Hûlik ala'l-Bahri'r-Râik.
Ibn Nuceym'e (v. 970/1562) ait «el-Bahru'r-Raik» adlı eserin haşiyesi olup eserin
hamişinde olarak Mısır 1311 yılında basıldı.
el Bağdadî, a.e., II, 578; Sarkis, I, 265; Brockelmann. S, H. 252
İbn Âbidîn'in Risaleleri : (XX) 1 - el-İbâne an Ahzi'l-Ücre ani'l-Hidâne
Dımaşk 1301 (18 s.)
Sarkis, I. 150; Brockelnnann, S, II. 773. 32 risale birarada İstanbul
1325'de basıldı. 1325 tarihliler bu eserin içindedirler. El Bağdadi, a. e., I,
7
2 - İthâfu'z-Zekiyyi'n-Nebîh bi-Cevâbi mâ Yekülu'l-Râkih Dımaşk 1301,
İstanbul 1325 (14 s.)
a.g.e.,1,18
3 - İcâbetu'l-Ğavs bi-Beyâni Hâli'n-Nukebâ ve'n-Nucebâ ve'l-Ebdâl
ve'l-Evtâd ve'l-Ğavs. İstanbul 1325 (20 s.)
el-Bağdadî. İzâhu'l-Meknûn, I, 25
4 - Ecvibe Muhakkika an Es'iletin Müteferrika. Dımaşk 1302 İstanbul 1287
(21 s.)
a. g. c., I, 28
5 - İlâmu’l.Alâm li-İkrâri'l-Âmm Dımaşk 1301 (26 s.)
a. g. e., I, 100
6 - el-Akvâlu'l-Vâdihatu'l-Celiyye li-Mes'eleti Nakzi'l Kısme ve
Mes'eleti'd-Dereceti'l-Caliyye. Dımaşk 1301 (21 s.)
a. g. c., I, 111
7 - Buğyetu'n-Nâsik fi ed-iyyeti'l-Menâsik. İstanbul 1325
8 - Tahbîru't-Tahrîr fî İbtâli'l-Kadâ bi'l-Fesh bi'l-Ğabni'l-Fâhiş bilâ Takrir Dımaşk 1301 (30 s.)
a. g. e., I, 229
9 - Tahrîru'l-İbâre fî Men Huve Evtâ bi'l-İcâre Dımaşk 1301, İstanbul
1287,1325 (25 s.)
a. g. e., I, 232
10 - Tenbîhu'l-Ğâfil ve'l-Vesnân ala Ahkâmi Hilâli Ramazân. Dımaşk 1301
(30 s.)
11 - Tenbîhu'l-Vukûd ala Mesâili'n-Nukûd. Dımaşk 1301 (14 s.)
12 - Tenbîhu'l-Vulât ve'l-Hukkâm ala Ahkâmi Şâtimi Hayri’lEnâm ve Ehadi
Eshâbihi'l-Kirâm. Dımaşk 1301 (29 s.)
13 - er-Rahiku'l-Mahtüm şerhu Kalâidi'l-Manzûm li-Abdurrahman b. İbrahim
b. Ahmed el-Hanefi, Feraiz. Dımaşk 1302 (97 s.)
a. g. e., I, 552
14 - Refu'l-İştibâh an İbâreti'l-Eşbâh.
Dımaşk 1301 (12 s.)
a. g. e., I, 576
15 - Refu'l-İntikâd ve Defu'l-tirâz atâ Kavlthim el-İmânu Mebniyye-tun
ala'l-Elfâz lâ ala'l Ağrâz. Dımaşk 1301 (19 s.)
a. g. e., I, 577
16 - Refu't-Tereddüd fî Akdi’l.Esâbi İnde't-Teşçhhüd. Dımaşk 1301
İstanbul 1325 (22 s.)
17 - Sellu'l-Husâmi'l-Hindî li-Nusreti Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî.
Dımaşk 1301 (61 s.)
18 - Şifâ'u'l-Alîl ve Bellu'l-Ğalîl fî Hukmi'l-Vasiyye bi'l-Hatâmât
ve't-Tehâlîl. Dımaşk 1301 (71 s.)
a. g. e., II, 51
19 - El-Ukûdu'l-Lâlî fi'l-Esanidi'l-Avâlî Dımaşk 1302
a. g. e., II, 115
20 - el.Ukûdu'd-Dürriyye ti Kavli'l-Vâkıf ala'l-Ferâizi'ş-Şer-îyye.
Dımaşk 1301 (28 s.)
21 - el-Ilmu'z-Zâhir fi'n-Nesebi't Tâhir. Dımaşk 1301, İstanbul 1325
a. g. e., II, 118
22 - Ğâyetu'l-Beyân fî enne Vakfe'l-İsneyn atâ Enfusihimâ Vakfun lâ
Vakfân Dımaşk 1301
el-Bağdadi, a. g. e.. II. 138
23 - Ğâyetu'l-Matlab fi'ş-Tirâti'l-Vâkıf avde'n-Nasib itâ
Ehli'd-Dere-ceti'l-Ekrab fe'l-Ekrab. Dımaşk 1301 (12 s.)
a. g. e., II, 141
24 - el-Fevâidu'l-Aribe fî irâbi'l-Kelimâti'l-Ğarîbe. Dımaşk 1301 (23 s.
hamişinde es-Saâlibî'nin «en-Nihâye
fi't-Tarîz ve'l-Kinâye»si olarak).
a. g. e., II. 207
25 - el-Fevâidu'l-Muhassese fî Ahkâmi Keyyi'l-Himmisa. Dımaşk 1301,
İstanbul 1287 (19 s.)
a. g. e., II 210
26 - Menâhilu's-Surûr li-Mubteği'l-Hisâb bi'l-Küsûr (7 s.) Dımaşk 1301
a. g. e., II. 564
27 - Minnetu'l-Celit li-Beyâni İskâti mâ ala'z-Zimme min Kesîr ve Kalîl.
İstanbul 1325
a. g. e., II, 567
28 - Menhelu'l-Vâridîn min Bihâri’l.Feyz ala'z-Zuhri'l-Müteehhilîn fî
Mesâili'l-Hayz. Dımaşk 1302 (69 s.) «ez-Zuhru'l-Müteehhilîn» el-Birgivî
(981/1573)'nindir.
a. g. e., II, 595
29 - Neşru’l-Af fî Binâi Ba'zî'l-Ahkâm ala'l-Urf. Dımaşk 1301 (47 s.)
a. g. e., II, 638
30 - el-Hediyyetu'l-Âlâiyye li-Telâmizi'l-Medârisi'l-İbtidâiyye. Dımaşk
1299, 1301 (47 s.)
31 - Tahriru'n-Nukûl fi
Nefakâti'l-Furu' ve'l-Usûl. Dımaşk 1301 (22 s.)
a. g. e., I, 234
32 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Butlâni'l-Hukm bi- Nakzi'd-Da'vâ ba'de
İbrâi'l-Âmm. Istanbul 1325 (10s.)
a. g. e., I, 324
33 - Şerhu'l-Manzumeti'l-Müsemma bi-Ukûdi Resmi'l-Müfti. İstanbul 1325
34 - Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Ahkâmi't-Teblîğ Halfe'l-İmâm Dımaşk 1301,
İstanbul 1325 (17 s.)
a. g. e., I, 325
İbn Abidîn'in ayrıca basılmamış şu eserleri vardır:
Alauddin M., a. g. e.. s. 6; el-Bağdadî, Hediyye. II. 307
«Hâşiyetu'l-Beydâvî, Hâşiyetu'l-Mutavvel, Haşiyetu'l-Mültekâ, Hâşiyetu'n-Nenr, Refu'l-İnti'zâr ammâ
Evredehu'l-Halebi el-Mudâri ala'd-Durri'l-Muhtar, Fethu Rabbi'l-Erbâb alâ
Lubbi'l-Elbâb, ed-Düreru'l-Mudiyye fı şerhi
Nazmi'l-Ebhuri'ş-Şiriyye, Şerhu Nüzheti'l-Nisâb l'ibni'l-Haim, ve «Muradî
Tarihi» ne bir zeyl.
el-Bagdadî, İzâhu-l-Meknûn, II,