1 Giriş

Kitaplara ancak Allah'a hamd ile başlanır. İkrâmı ve cömertliği vasıtasıyla nimetler veren Allahü teâlâ'ya hamdolsun. Salât ve selâm, peygamberlerin efendisi, Allah'ın râsûlû ve kulu Muhammed'e, onun tertemiz âline ve ashâbına olsun.

Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker (İyiliği emretmek, kötülükten sakındırmak) dinin en büyük temeli ve dayanağıdır. Allahü teâlâ'nın bütün peygamberlerini, devam ettirmesi için gönderdiği biricik önemli meselesidir. Eğer bu vazife yapılmazsa, ilmi ve ameli dumura uğrarsa, kesinlikle peygamberlik vazifesi muattal olur, diyânet temelinden yıkıma uğrar. Başıboşluk hâkim olur ve dalâlet yayılır. Cehâlet alabildiğine dağılır. Fesad, insanların iliklerine kadar işler. Yırtık oldukça genişler, memleketler harap ve kullar helâk olurlar. Fakat helâk olduklarını ancak kıyâmet gününde anlarlar. Olmasından korktuğumuz şey (maalesef) olmuştur! İnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn (Biz Allah'tan geldik ve Allah'a dönücüleriz) . Zira bu büyük temelin çalışması ve ilmi yıkıma uğramış, hakîkat ve âdeti tamamen ortadan kalkmıştır! Dolayısıyla halka yağcılık kalpleri kaplamış, Yaratıcının murâkebesi ve mülâhazası kalplerden tamamen silinmiş. İnsanlar nefislerinin hevalarına ve şehvetlerine, akılsız hayvanlar gibi, daldıkça dalmıştır.

Yeryüzünde Allah için hiçbir kınayıcm kınamasından perva etmeyecek doğru bir Mü'min pek nadir kalmıştır. Bu bakımdan bu boşluğun kapatılması için gayret sarfeden, bu gediği kapatmaya çalışan, bu uğurda ya çalışma yönünü üzerine alan veya bu çalışmayı infaz ve tatbik etmeyi taahhüd ve tekeffül eden, bu yıkıma uğramış sünneti yenileyen, onun ağır yükünü omuzuna alan ve onu ihyâ etmek hususunda çalışma ve gayretten geri kalmayan bir kimse, bütün insanların arasından zamanın öldürdüğü bir sünneti ihyâ etmek için seçilmiş bir kul, yüceliğinin yanında yakınlık dereceleri pek küçülen, yaklaştırıcı bir dereceyi seçmiş bulunuyor. Biz bu bahsi dört bölümde izaha çalışacağız.

19-1

Birinci Bölüm: Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker in farziyeti ve fazileti

İkinci Bölüm: Rükünleri ve şartları

Üçüncü Bölüm: Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'in yolları ve âdeten yapılan münkerler

Dördüncü Bölüm: Sultanlara emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'de bulunmak

2 Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i an'il-Münker'in Farziyeti

Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münkerin farz olduğunu ve faziletini aklı selim sahipleri onaylamış ve ümmet üzerinde icma etmiş olmakla birlikte, bu esasa ayet ve hadîsler de işaret etmektedirler.

Ayet-i Kerimeler

İçinizden insanları hayra çağıracak, iyiliği emredecek, kötülükten alıkoyacak bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir. (Âl-i İmrân/104)

Bu ayette emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker in farziyeti bildirilmektedir. Çünkü Allahü teâlâ'nın 'veltekün' sözü bir emirdir. Emrin zâhiri ise farziyet ifade eder. Aynı zamanda ayette, Müslümanların kurtuluşlarının emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmalarına bağlı bulunduğu ciheti de beyan edilmiştir. Çünkü Allahü teâlâ hasr yaparak şöyle buyurmuştur: 'Ve ülâike hümül müflihûn' (İşte ancak onlar kurtuluşa erenlerdir) . Ayette emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'in farzı ayn değil farzı kifâye olduğu ciheti de beyan edilmiş ve bir cemaatin bu vazifeyi yapması halinde o cemaatin diğer fertlerinin boynundan mesuliyetin kalktığı da açıklanmıştır. Çünkü Allahü teâlâ, ayette 'hepiniz iyiliği emrediciler olunuz' dememiştir. 'İçinizden bir topluluk insanları hayra çağırsın' demiştir. O halde bir fert veya bir cemaat bu vazifeyi yerine getirirse, cemiyetin diğer fertlerinden sorumluluk düşer. Allahü teâlâ, 'kurtuluş'u, bu vazifeyi bilfiil yapanlara tahsis etmiştir. O halde eğer bütün halk, bu vazifeyi yapmayıp ihmal ederse, gelen tehlike bütün cemiyeti kasıp kavuracaktır. Hele imkânı olup da bu vazifeyi ihmâl edenler, şeksiz ve şüphesiz gelecek olan felâkete mâruz kalacaklardır.

’Ama hepsi bir değildir. Kitap ehli içinde, gece saatlerinde ayakta durup Allah'ın ayetlerini okuyarak secdeye kapanan bir topluluk da vardır. Onlar, Allah'a ve âhiret gününe inanırlar, iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayır işlerine koşuşurlar. İşte onlar iyilerdendir. ’ (Âl-i İmrân/113–114)

Dikkat edilirse, Allahü teâlâ, bu ayeti celîlede mücerret olarak Allah'a ve son güne îman etmekten ötürü onların salih olduklarına şahitlik yapmamış, aksine bu imana iyiliği emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek hususunu da eklemiştir.

Erkek ve dişi bütün Mü'minler birbirlerinin yardımcılarıdır. İyiliği emrederler, kötülükten alıkoyarlar. Namazı gereği üzere kılarlar. Zekâtı verirler. (Tevbe/71)

Bu ayette Allahü teâlâ, Mü'minleri 'iyiliği emrederler, kötülükten alıkoyarlar' diye vasıflandırmaktadır. Bu bakımdan bu vasfa sahip bulunmayan kimse, bu ayette vasıflandırılan 'müslüman' cemaatinin dışında kalır.

’İsrailoğulları'ndan kâfir olanlara hem Dâvud'un, hem de Meryem oğlu isa'nın diliyle lânet olundu. Bunun sebebi; isyan etmeleri ve hakkın sınırını aşmış olmalarıydı. Onlar birbirlerini yaptıkları kötülükten alıkoymazlardı. Gerçekten ne kötü iş yapıyorlardı!’ (Mâide/78–79)

Bu hüküm, şiddetin en sonudur. Zira Allahü teâlâ, kötülükleri önlemeyi terk ettiklerinden dolayı lâneti hak ettiklerini beyan buyurmaktadır.

‘Siz insanlar için meydana çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten alıkoyarsınız. ’ (Âl-i İmrân/11O)

Bu ayeti celîle 'iyiliği emretmek' ile 'kötülüğü önlemenin faziletine işaret eder; zira Allahü teâlâ, Müslümanların böyle yaptıkları için, en hayırlı topluluk olduklarını beyan buyurmaktadır.

‘Artık onlar, edilen nasihatleri unutunca, biz de kötülükten alıkoyanları kurtardık. Zulmedenleri ise, çıkardıkları fesatlar yüzünden, şiddetli bir azap ile yakaladık. ’ (A'raf/165)

Allahü teâlâ, 'onların kötülüğü önledikleri'nden ötürü 'kurtuluş' tan istifade ettiklerini beyan buyurmaktadır ve bu ilâhî beyan kötülüğü önlemenin farz olduğuna işaret eder.

‘Onlar o Mü'minlerdir ki, eğer kendilerini yeryüzünde iktidar mevkiine getirirsek, namazı kılarlar, zekâtı verirler, iyiliği emrederler ve kötülükten alıkoyarlar. ’ (Hac/41)

Allahü teâlâ, bu ayeti celîlede, namaz kılmayı ve zekât vermeyi, 'iyiliği emretmek' ve 'kötülüğü yasaklamakla eşit tutmuştur.

’İyilik etmek ve fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlaşın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde yardımlaşmayın. ’ (Mâide/2)

Bu ayetteki emir kesin bir emirdir. Yardımlaşmanın mânâsı 'yardımlaşmayı teşvik ediniz, hayır ve hasenat yollarını kolaylaştırınız, şerrin yollarını kapatınız' demektir. Düşmanlık yolları ise, imkân nisbetinde kapatılmaya çalışılır.

’Rabbanilerin ve hahamların, onları günah söz söylemekten, haram yemekten menetmeleri gerekmez miydi? Yaptıkları şey ne kötüdür!’ (Mâide/63)

’Sizden önceki nesillerden akıllı kimselerin (insanları) yeryüzünde bozgunculuk yapmaktan menetmeleri gerekmez miydi? Fakat onlar arasından, ancak kendilerini kurtardığımız pek az kişi böyle yaptı. Zulüm yapanlar ise kendilerine verilen refahın ardına düştüler ve hep 'mücrim' günahkâr oldular. ’ (Hud/116)

Allahü teâlâ, bu ayetinde bozgunculuğu yasaklayan az bir grup hariç, onların hepsini helâk ettiğini bildirmektedir.

‘Ey Mü'minler! Adâleti tam yerine getirerek Allah için şahitlik edenler olun, kendinizin yahut ana ve babanızla, yakın akrabanızın aleyhinde bile olsa. . . ’ (Nisa/135)

Bu, anne, baba ve yakınlar için 'iyiyi emretmek' demektir.

’Onların fısıldaşmalarının çoğunda hayır yoktur. Ancak sadaka vermeyi veya bir iyilik etmeyi yahut da insanların arasını düzeltmeyi emreden müstesnadır. Kim de bu işleri Allah'ın rızasını arıyarak yaparsa, biz ona âhirette büyük bir mükâfat vereceğiz. ’ (Nisa/114)

’Eğer Mü'minlerden iki grup çarpışırlarsa, hemen aralarını düzeltin. Eğer onlardan biri (Allah'ın hükmüne razı olmayarak) ötekine saldırırsa, o vakit tecavüz edenle, Allah'ın emrine dönünceye kadar savaşın. ’ (Hucurât/9)

Çarpışanların arasını düzeltmek; zulmü yasaklamak ve tâata çevirmek demektir. Eğer karşı taraf bunu kabûl etmezse, Allahü teâlâ onunla çarpışmayı emrederek şöyle buyurmuştur: 'O vakit saldıranla Allah'ın emrine dönünceye kadar savaşınız'. (Hucurât/9) Bunun mânâsı, kötülüğü önlemek ve yasaklamaktır.

2. Hadîsler

Hazret-i Ebû Bekir okuduğa bir hutbede şöyle der:

‘Ey insanlar! Siz şu ayeti okuyor ve tam aksine yorumluyorsunuz:

Ey îman edenler! Nefislerinizi düzeltmek, üzerinize borçtur. Siz düzelip doğru yolda bulunduktan sonra yolunu şaşıranlar size zarar veremez. (Maide/105)

Oysa ben Hazret-i Peygamberden şunları dinledim: 'Günah işleyen bir kavmin içinde o günahları yasaklayacak güç ve kuvvette bir kimse varsa buna rağmen yasaklamazsa, Allahü teâlâ'nın nez-i ilahîsinden bütün onları kapsayan bir azabın gelmesi onlar için pek yakındır'. (1)

Yukarıdaki ayetin (Maide/105) tefsiri sorulduğunda, Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:

Ya Ebû Sa'lebe! İyiliği emret! Kötülükten alıkoy! İtaat edilen bir cimriliği, arkasından gidilen bir hevayı, seçilen bir dünyayı ve her fikir sahibinin görüşüne güvendiğini gördüğün zaman, sadece kendini kurtarmaya bak! Halk tabakasının durumunu oluruna bırak! Muhakkak sizin arkanızda kapkaranlık gecenin parçaları gibi fitneler vardır. O fitneler içerisinde sizin üzerinde bulunduğunuz inancın benzerine sımsıkı yapışan bir kimse için sizden elli kişinin ecri kadar ecir vardır. 'Ey Allah'ın Rasûlü! Onlardan elli kişinin sevabı kadar sevabı vardır değil mi? ('Sizden' ibaresi yanlışlıkla mı kullanıldı?) ' diye sorulduğunda, Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur: 'Hayır! Sizden elli kişinin sevabı kadar sevabı vardır. Çünkü onlar hayrı işlemek hususunda bir yardımcı bulamazlar'. (2)

İbn Mes'ûd'a bu ayetin tefsiri sorulduğu zaman, şöyle demiştir: 'Bu zaman, ayetin bahsettiği zaman değildir. Çünkü o va'z ve nasihat bugün makbuldür. Fakat yakında öyle bir zaman gelecek ki o zaman siz iyiliği emredeceksiniz, sizin başınıza şöyle şeyler getirilecektir. Siz söyleyeceksiniz, ama sözünüz kabul edilmeyecektir. İşte o zaman nefsinizi kurtarmaya çalışınız. Siz hidayette olduğunuz takdirde başkasının sapıtması size zarar vermez'.

Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:

Yemin ederim! Ya siz iyiliği emreder kötülükten sakındırırsınız veya Allahü teâlâ, sizin kötülerinizi size musallat eder. Böyle olduktan sonra sizin hayırlılarınız dua ederler, fakat duaları kabul edilmez. (3) Bu hadîsin mânâsı 'sizin korkunuz ve büyüklüğünüz kötülerin gönlünden ve gözünden düşecek, artık onlar sizden korkmayacaklardır' demektir.

Ey insanlar! Allahü teâlâ buyurur ki; 'Çağırıp cevap almadan önce iyiliği emredip kötülüğü önlemeye çalışınız'. (4) Salih ameller, Allah yolundaki cihada nisbetle ancak engin bir denize üfürmek kadar kıymet taşır. İyi ve salih amellerin tamamı ve Allah yolundaki cihad, emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'e nisbeten engin bir denize üfürmek kadar kıymet taşır. (5)

Muhakkak ki, Allahü teâlâ, kulunu 'sen münkeri gördüğün halde onun yasak olduğunu söylemekten seni meneden nedir?' diye kınar! O haldeyken Allahü teâlâ, eğer kuluna kendisini kurtaracak delili telkin ederse kul şöyle der: 'Ya rabbî! Sana güvendim ve halktan ayrıldım. (Onun için bu vazifeyi ihmal ettim) '. (6)

Hazret-i Peygamber şöyle buyurur:

—Sakın yolların kenarlarında oturmayınız.

—Biz oralarda oturmak mecburiyetindeyiz. Çünkü yol kenarları bizim toplantı yerlerimizdir. Orada dertlerimizi konuşur, müzakere ederiz.

—Siz oralarda oturmaya devam edecekseniz, hiç değilse yolun hakkını veriniz.

—Yolun hakkı nedir?

—Haram bakıştan gözü korumak, geçenlere eziyet vermemek, selâmların karşılığını vermek, emri bi’l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmaktır. (7)

Âdem oğlu, bütün konuştuklarından mesuldür ve hiçbir konuşması onun lehinde değildir. İyiliği emretmek veya kötülükten alıkoymak veyahut da Allah'ın zikrini yapmak bundan müstesnadır! (8)

Allahü teâlâ havassa avam tabakasının günahlarından ötürü azap etmez. Meğerki havass tabakası cemiyetin arasında yayılmış bir kötülüğü görüp gücü yettiği halde onu önlemeye çalışmış olmasın! (9)

Ebû Umame el-Bâhilî (radıyallahü anh) . Hazret-i Peygamberden (sallâllahü aleyhi ve sellem) şu hadîsi rivâyet etmektedir:

—Kadınlarınız baştan çıktığı, gençleriniz fasıklaştığı ve sizde cihadı terk ettiğiniz zaman acaba durumunuz ne olacak?

—Bu söylediğiniz olacak mı?

—Evet! Nefsimi kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim, bundan daha şiddetlisi de olacaktır!

—Bundan daha şiddetlisi nedir?

—Siz iyiliği emretmediğiniz ve kötülükten menetmediğiniz zaman durumunuz ne olacak?

— Bu olacak mı?

—Evet! Beni sevk ve idare eden Allah'a yemin ederim, bundan daha şiddetli ve dehşetlisi de olacaktır.

—Bundan daha şiddetlisi nedir?

—İyiyi kötü ve kötüyü iyi gördüğünüz zaman durumunuz ne olacak?

—Bu da mı olacak?

—Evet! Beni yoktan var eden Allah'a yemin ederim, bundan daha dehşetlisi olacaktır?

—Bundan daha dehşetlisi nedir?

—Kötüyü emrettiğiniz ve iyiyi yasakladığınız zaman durumunuz nasıl olacak?

—Bu olacak mı?

—Nefsimi kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim ki bundan daha şiddetlisi olacaktır. Zira Allahü teâlâ buyurmaktadır ki: 'Ben kendi zatıma yemin ettim. Onlar için öyle bir fitne koparacağım ki, hâlim bir kimse dahi o fitnede sersemleşip şaşkına dönecektir!' (10)

İbn-i Abbâs Hazret-i Peygamber'in şu sözünü nakleder:

Sakın zulmen öldürülen bir kişinin yanında durma! Çünkü orada hazır bulunup da onu müdafaa etmeyenin üzerine lanet yağar. Sakın mazlum olarak dövülen bir kişinin yanında durma! Çünkü orada hazır bulunup onun müdafaasını yapmayanın üzerine lanet iner. (11)

Yine İbn-i Abbâs Hazret-i Peygamber'in (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurduğunu nakletmektedir:

Bir insan için herhangi bir makamda hazır bulunduğunda orada hak varsa, onu söylemekten daha uygun bir durum yoktur. Çünkü hakkı müdafaa etmesi, ne onun ecelini ileriye alır, ne de onun için takdir edilen bir rızıktan kendisini mahrum eder. (12)

Bu hadîs zâlim ve fasıkların evlerine ve içinde yasak işlenen yerlere (eğer o yasağı önlemek imkanı yoksa) girmenin caiz olmadığına işaret eder. Çünkü Hazret-i Peygamber 'orada hazır bulunanın üzerine lanet yağar' buyurmaktadır. O halde 'Ben acizim' deyip, zaruret olmaksızın, münkeri seyretmek caiz değildir ve bunun için de selefi salihînden bir cemaat pazarlarda, bayramlarda ve toplantılarda yasakların görüldüğünden dolayı uzlete çekilmeyi tercih etmişlerdir. Çünkü o münkerleri önlemekten aciz ve güçsüz idiler. Böyle bir durum ise, halkla oturup, kalkmaktan vazgeçmeyi gerektirir. Bunun için Ömer b. Abdülaziz şöyle demiştir: 'Seyyahların evlerini boşaltıp aile efradını bırakıp seyahat etmeyi tercih etmeleri, ancak bugün bizim başımıza gelen felaketlerin benzerinden ötürü olmuştur. Onlar şerrin belirdiğini, hayrın kaybolduğunu görüp, nasihatin kabul edilmediğini ve fitnenin baş gösterdiğini gördükleri ve o fitnenin kendilerini saracağından ve böyle olan kavmin üzerine ineceği mukadder olan azaptan sâlim kalacaklarından emin olmadıkları için bütün bunları terk edip seyahati tercih ettiler! Yırtıcı hayvanların komşuluğunu ve yerin bitirdiği bitkilerden yemeyi, bu kimselerin komşuluğundan ve nimetlerinden daha hayırlı gördüler'.

Ömer b. Abdülaziz bunları söyledikten sonra şu ayeti okudu: 'De ki: O halde hemen Allah'a kaçın! Gerçekten ben size Allah tarafından görevlendirilmiş apaçık bir uyarıcıyım'. (Zariyat/50)

İşte bir kavim kaçtı. Eğer Allahü teâlâ'nın peygamberliğe koyduğu sır olmasaydı, diyecektik ki ayetin muhatabı olanlar bu seyyahlardan daha faziletli değildirler. Çünkü bize gelen haberlerde, meleklerin bu tür seyyahları karşıladıklarını, ellerini sıktıklarını, bulutların ve yırtıcı hayvanların bu seyyahların birinin yanından geçerken seyyahın kendilerini çağırdığında derhal çağrısına uydukları bildirilmiştir. Seyyah ona der ki: 'Bana icabet etmeyi sana kim emretti?' O da seyyaha nereden emir aldığını haber verir. Oysa seyyah peygamber de değildir.

Ebû Hüreyre (radıyallahü anh) Hazret-i Peygamber'in şöyle dediğini naklediyor:

Bir kimse, bir günahı görür, hoş karşılamazsa sanki o kimse o günahın işlendiği mecliste bulunmamıştır. Günahın işlendiği mecliste bulunmadığı halde günahı seven kimse ise, sanki o günah işlendiği zaman orada hazırmış gibi mesul olur. (13)

Hadîsin mânâsı kişinin günah işlenen mecliste herhangi bir zaruri ihtiyaçtan dolayı bulunmuş olması veya tesadüfen o günahın kendisinin yanında işlenmesiyle ilgilidir. Kasten oraya gitmek ise, daha önceki hadîsin de işaret ettiği gibi, ister işlenen günahı hoş karşılasın, ister karşılamasın mutlaka yasaktır.

İbn Mes'ûd (radıyallahü anh) Hazret-i Peygamber'in şöyle dediğini rivâyet eder: Allahü teâlâ'nın gönderdiği her peygamberin muhakkak yardımcısı ve ashâbı vardır. Peygamber onların arasında, Allahü teâlâ'nın istediği zamana kadar durur. Allah'ın kitabı ve emriyle onların içinde hükümleri uygular. Allahü teâlâ nın peygamberinin canını kabzedinceye kadar durum böylece devam eder. Ondan sonra yardımcıları ve arkadaşları, Allah'ın kitabıyla ve peygamberlerinin sünnetiyle amel ederler. Onlar yok olduktan sonra minberlerin tepesinde bildiklerini haykıran kötü saydıklarını işleyen bir kavim gelir. Siz bu durumu gördüğünüz zaman her Mü'mine düşen görev eliyle onların bu durumuna karşı çıkması, cihad etmesidir. Eğer eliyle cihada gücü yetmiyorsa, kalbiyle cihad etsin. Bunun ötesinde İslâm ve Müslümanlık yoktur. (14)

İbn Mes'ûd (radıyallahü anh) şöyle anlatır:

—Bir köyün halkı günah işliyordu. Onların günahlarını, içlerinden ancak dört kişi hor görüyordu. İçlerinden biri kalkıp 'Siz şu şu günahları işliyorsunuz' dedi ve onları menedip yaptıklarının çirkinliğini onlara teker teker söyledi. Onlar da ona karşılık aynı şekilde cevap verdiler ve yaptıklarından vazgeçmediler. Bu zat onlara küfretti, onlar da buna küfrettiler. Bu zat onlarla kavga etti, onlar da karşılık verip mağlup ettiler. Bu kişi mağlup olduktan sonra tenhaya çekilip 'Ya Rabbî! Ben onları menettim. Bana itaat etmediler. Onlara küfrettim, onlar da bana küfrettiler. Onlarla kavga ettim, beni mağlup ettiler' dedikten sonra çekip gitti.

O gittikten sonra başka biri kalktı. O milleti haram işlemekten alıkoymaya çalıştı. Ona da itaat etmediler. Küfredip karşılık verdiler, o da uzlete çekilip, 'Ey Allah’ım! Ben onları menettim bana itaat etmediler. Kendilerine küfrettim, bana karşılık verdiler. Eğer kavga etseydim beni mağlup edeceklerdi' dedikten sonra çekip gitti.

Bundan sonra üçüncüsü kalktı, Onları alıkoymaya çalıştı. Ona da itaat etmediler. Tenhaya çekildi ve 'Ya Rabbî! Ben onları menettim, bana itaat etmediler. Eğer onlara küfretseydim muhakkak bana küfredeceklerdi. Eğer kavga etseydim beni mağlup edeceklerdi' dedikten sonra çekip gitti.

Sonra dördüncüsü kalkıp 'Ya Rabbî! Muhakkak eğer ben onları menetmeye çalışmaya kalksaydım isyan ederlerdi. Küfretseydim bana küfrederlerdi. Eğer kavga etseydim beni mağlup ederlerdi' dedikten sonra o da çekip gitti.

İbn Mes'ûd sonunda şöyle der: 'Dördüncü kişi, derece bakımından onların en eksiğidir. Fakat sizin içinizde onun gibisi de azdır'. İbn-i Abbâs'ın rivâyetine göre Hazret-i Peygamber'e şöyle sorulur:

—Acaba köyde salih kimseler olduğu halde köy helâk olur mu?

—Evet!

—Neden?

—O salih kişilerin gevşekliğinden, Allah'a karşı yapılan isyanlara ses çıkarmamalarından helâk olurlar. (15)

Cabir b. Abdullah Hazret-i Peygamberin şöyle buyurduğunu rivâyet eder:

Allahü teâlâ meleklerden birine 'Filan şehri halkının üzerine yık!' diye emir verince melek 'Ya Rabbî! Onların içerisinde göz kırpacak bir zaman kadar bile sana isyan etmeyen filan kulun vardır' der. Allahü teâlâ 'Hem onun, hem de diğerlerinin üzerine yık. Çünkü onun yüzü hiçbir zaman benim için ekşimedi' der. (16)

Hazret-i Âişe'nin rivâyetine göre Hazret-i Peygamber şöyle buyurur:

—İçlerinde amelleri peygamberlerin amellerine benzeyen on sekiz bin kişi olduğu halde bir memleketin halkı azaba uğradılar.

—Bu nasıl olur?

—Onlar Allah için kızmıyorlardı! İyiyi emredip kötüyü menetmiyorlardı da ondan! (17)

Urve babasının şöyle dediğini rivâyet eder: Hazret-i Mûsa (aleyhisselâm) şöyle sorar:

—Ya Rabb! Kullarının hangisi sence daha sevimlidir?

—‘Nesr' denilen kuşun avına koştuğu gibi benim aşkıma koşan, küçücük çocuğunun annesinin memesine yapıştığı gibi salih kullarıma yapışan, kaplanın nefsi için öfkelendiği gibi, benim yasak ettiklerim işlendiği zaman öfkelenen kulum daha sevimlidir. Kaplan, nefsi için öfkelendiği zaman, karşısındakiler ister az, ister çok olsun, perva etmeden üstlerine atılıverir. Bu hadîs korkunun şiddetine rağmen, Allah rızası için çalışmayı aksatmamanın faziletini belirtmektedir.

Ebû Zer el-Gifarî der ki: Ebû Bekir Sıddîk 'müşriklerle savaşmaktan başka cihad var mıdır?' diye sorduğunda, Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:

—Evet ya Ebû Bekir! Muhakkak Allahü teâlâ'nın yeryüzünde birtakım Mücâhid kulları vardır ki, diri oldukları, rızıklandıkları ve yeryüzünde yürüdükleri halde, şehidlerden daha üstündürler. Meleklere karşı Allah onlarla iftihar eder. Ümmü Seleme'nin Allah'ın Rasûlü için süslendiği gibi cennet onlar için süslenmiştir.

—Onlar kimlerdir?

—Onlar iyiliği emreden, kötülüğü yasaklayan, Allah için sevişen ve Allah için bozuşanlardır.

Sonra şöyle devam etti.

—Nefsimi kudret elinde tutan Allah yemin ederim, onlardan herhangi bir kul, şehidlerin köşkleri üzerinde bulunan bir köşkte bulunur. O köşkün üç yüz bin kapısı vardır. O kapıların kimi yakut taşından kimi yemyeşil zümrütten yapılmıştır. Her kapının üzerinde bir nûr vardır. O kişilerden her biri üç yüz bin ela gözlü ve kocasından başka kimseye dönüp bakmayan hurilerle evlenir. O hurilere baktıkça huriler de dönüp kendisine bakar ve kendisine şöyle derler: 'Sen filan filan günü hatırlıyor musun? O günde iyiliği emrettin ve kötülüğü yasakladın'. O kişi, o ela gözlü hurilerden hangisine bakarsa mutlaka kendisine dünyada yapmış olduğu emri bi’l ma'ruf ve nehyi an’il münker makamını hatırlatır. (18)

Ebû Ubeyde der ki: Hazret-i Peygamber’e 'Şehidlerin hangisi Allah'ın nezdinde daha azizdir?' diye sorduğumda şöyle buyurdu:

Zâlim bir idarecinin yanına varıp iyiliği emredip kötülükten meneden kişi! İdareci kendisini vurup öldürür. Eğer vali onu öldürmese, bu durumu yaptıktan sonra ne kadar yaşarsa yaşasın artık kalem onun aleyhinde bir şey yazmaz. (19)

Hasan-ı Basrî Hazret-i Peygamber'in şu hadîsini nakleder:

Ümmetimin şehidlerinden en faziletlisi, zâlim bir idarecinin yanına varıp ona iyiliği emrettiği ve kötülükten menettiği için öldürülen kimsedir. İşte şehid budur! Bunun konağı, cennette Hazret-i Hamza ile Cafer-i Tayyar'ın konakları arasındadır. (20)

Hazret-i Ömer der ki: Hazret-i Peygamber'in şöyle dediğini duydum:

Adaleti emretmeyen kavim ne kötü bir kavimdir! Kötü kavim o kavimdir ki, iyiliği emretmediği gibi kötülüğü de yasaklamaz. (21)

1) Uzlet bölümünde geçmişti.

2) Ebû Dâvud, Tirmizî ve İbn Mâce

3) Bezzâr, Taberânî

4) Ahmed, Beyhakî

5) Deylemî

6) İbn Mâce

7) Müslim, Buharî

8) Kitab'ul-İlim'de geçmişti.

9) Ahmed b. Hanbel

10) İbn Eb'id-Dünya, (zayıf bir Senedle) ; Ebû Ya'lâ, (Ebû Hüreyre'den zayıf bir senedle) Hadîsin 'münkeri emrettiğiniz, ma'rufu yasakladığınız zaman durumunuz ne olacak?' şeklindeki bölümü)

11) Taberânî, Beyhakî

12) Beyhakî, Tirmizî, İbn Mâ:e

13) İbn Adiyy

14) Müslim

15) Bezzâr, Taberânî

16) Taberânî, Beyhakî

17) Irakî, bu hadîsin aslına rastlamadığını söylen

18) Irakî bu hadîsin aslına rastlamadığını söyler

19) Bezzâr

20) Hâkim, Müstedrek

21) İbn Hıbbân, (Cabir'den zayıf bir senedle)

2. 2 Ashâb'ın ve Alimlerin Sözleri

Ashâb'ın ve Alimlerin Sözleri

Ebu'd Derda (radıyallahü anh) şöyle demiştir:'Allah'a yemin olsun, siz ya iyiyi emredecek, kötüyü yasaklayacaksınız veya Allahü teâlâ size zâlim bir sultanı musallat kılacaktır ki, o sultan sizin büyüklerinize hürmet, küçüklerinize merhamet etmez. Sizin iyileriniz onun aleyhinde bedduada bulunurlar, bedduaları işe yaramaz. Allah'tan yardım isterler, fakat yardım görmezler. Allah'tan günahlarının bağışlanmasını dilerler, fakat bağışlanmazlar. '

Hazret-i Huzeyfe'ye 'dirilerin ölüsü kimdir?' diye sorduklarında, 'Eliyle, diliyle ve kalbiyle münkeri kötülemeyen kimsedir' cevabını vermiştir.

Mâlik b. Dinar der ki: İsrailoğullarının büyük âlimlerinden bir âlim vardı. Erkek ve kadın insanlar onun evine geliyorlardı. Onlara nasihatta bulunuyor, Allah'ın azabı ilahîsini hatırlatıyordu. Bir gün oğullarından birinin gelen kadınlardan birine göz kırptığını görünce, oğluna 'yavaş ol, yavaş ol oğlum' diye seslendi. Bunun üzerine iskemlesinden düşüp omuriliği zedelendi. Hanımı çocuğunu düşürdü. Oğlu orduda öldürüldü. Allahü teâlâ onun zamanındaki peygambere vahy gönderip şöyle demesini emretti: 'Filan âlime haber ver ki, ben onun sulbünden doğru bir insan çıkarmayacağım. Neden benim için öfkelenmedi de sadece 'yavaş ol oğlum, yavaş ol oğlum' diye oğluna yumuşak bir şekilde hitabetti?!

Huzeyfe der ki: 'Halk için öyle bir zaman gelecektir ki, onlara iyiliği emreden ve kötülükten sakındıran bir Mü'minden, bir merkebin leşi daha sevimli gelecektir'.

Allahü teâlâ Yuş'a b. Nûh'a vahiy gönderdi:

-Kavminin kırk bin seçkinini ve altmış bin kötüsünü helâk edeceğiz.

-Yarab! Kötüleri kötülüklerinden ötürü helâk ediyorsun ama iyiler ne yaptı?

-Onlar benim için öfkelenmediler. Benim için gazaba gelmediler. Üstelik kötülerle yiyip içtiler.

Bilal b. Sa'd şöyle der: 'Gizlenen günah, işleyenden başkasına zarar vermez. Açıkça işlenip karşısına çıkan olmadığı takdirde herkese zarar verir'.

Ka'bul-Ahbar, Ebû Müslim Havlanî'ye şöyle der:

-Kavminin içinde senin derecen nasıldır?

-Güzeldir.

-Sen böyle diyorsun ama Tevrat bunun aksini haber veriyor.

-Tevrat nasıl bir haber veriyor?

-Tevrat diyor ki: 'Kişi iyiliği emredip, kötülüğü yasakladığı takdirde kavminin nezdinde derecesi kötüleşir'.

-O halde Tevrat doğru söylemiş, Ebû Müslîm ise yalan söylüyor.

İbn Ömer başlangıçta idarecilerin yanına gidiyordu. Sonra bu âdeti terketti. Kendisine denildi ki; 'Keşke sen onlara gitmeye devam etseydin! Umulur ki, senin gidişinden dolayı nefislerinde hidayet belirir!' İbn Ömer şöyle cevap verdi: 'Korkuyorum ki, eğer konuşursam bende olanı başka görürler, eğer susarsam günah işlemiş olurum'.

İşte İbn Ömer'in bu sözü işaret eder ki, iyiliği emretmekten aciz olan bir kimseye haramın işlendiği yerden uzaklaşmak düşer. Ondan uzak durmak gerekir ki, kötülük onun gözünün önünde yapılmasın.

Hazret-i Ali (radıyallahü anh) der ki: 'İlk mağlup olacağınız cihad, elinizle yapacağınız cihaddır. Sonra dilinizle yapacağınız cihadda mağlup olacaksınız, sonra da kalbinizle yapacağınızda. . . Sonra kalp iyiyi 'iyi' olarak bilmediği, kötüyü 'kötü' olarak görmediği zaman alçalır, altüst olur'.

Sehl b. Abdullah şöyle demiştir: 'Hangi kul dininin herhangi bir sahasında çalışıp başkasına emrettiğini veya başkasını alıkoymaya çalıştığını, orada tatbik edip işlerin fesada uğrayıp çığırından çıktığı zaman ona yapışırsa, böyle bir kimse Allah rızası için emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker vazifesini yapan kimselerdendir'.

Bu söz şu anlama gelir: Kişi nefsinden başkasına güç yetiremediği zaman nefsini kontrol altına alıp, başkasının yersiz hareketlerini kalben hor görürse, kendisinden beklenen vazifeyi yerine getirmiş sayılır.

Fudayl b. İyaz'a 'Sen neden iyiyi emredip, kötüyü yasaklamıyorsun?' denildiğinde, şöyle demiştir: 'Bir kavim iyiyi emredip, kötüyü yasakladılar. Arkasından nankörlük belasına kapıldılar. Bunun sebebi de bu ağır vazifeyi yaparken başlarına gelen musibetlere karşı sabretmemeleriydi'.

Süfyân es-Sevrî'ye 'Neden sen iyiliği emredip kötülüğü yasaklamıyorsun?' denildiğinde şöyle demiştir: 'Deniz taştığı zaman onu durdurmaya kimin gücü yeter?'

İşte bütün bu delillerle anlaşıldı ki, emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker farzdır ve bu farziyet, müslümanın gücü ve takati olduğu müddetçe üzerinden düşmez. Meğer ki müslümanlardan biri bu vazifeyi yerine getirmiş olsun. Bu bakımdan biz şimdilik bunun ve farz olmasının şartlarını zikredeceğiz.

19-2

3 Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i an'il-Münker'in Rükün ve Şartları

Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'i kapsayan hisbe'nin (uyarmanın) dört rüknü vardır:

1. Muktesit (uyaran)

2. Muhtesebunaleyh (uyarılan)

3. Muhtesebunfih (yasak ve uyarmayı gerektiren)

4. İktisab (uyarmak)

Bunlar dört rükündür ve her birinin de ayrıca birçok şartları vardır.

I. Rükün

Muhtesib'in (uyaranın) birçok şartları vardır.

1. Mükellef (akıl, bâliğ) olmak

2. Müslüman olmak

3. Yeterli gücü olmak

—Birinci şart, Bu bakımdan deli, çocuk, kâfir ve aciz kimseler muhtesib (uyarıcı) olamazlar. Muhtesib'in tanımına herkes dahil olur. Her ne kadar bu hususta kendilerine izin verilmemiş ise de. Aynı zamanda fasık köle ve kadın da bu tarife dahil olmuş olur. Bu bakımdan bizim ‘şart' olarak ileri sürdüklerimizin neden 'şart' koşulduğunu ve tarifin dışında bıraktıklarımızı neden tarif dışı bıraktığımızı açıklayalım. Kişinin akıl baliğ olmasından ibaret olan birinci şarta gelince, bu şartın muhtesib hakkındaki gerekliliği apaçıktır. Zira mükellef olmayan bir kimseye hiçbir emir lazım gelmez. Biz söylediklerimizle farz oluşunun şartını kastediyoruz.

Fiilin uygulanmasının imkân ve cevazına gelince, bu ancak aklı olmayı gerektirir. Hatta mümeyyiz ve erginlik çağına yaklaşmış çocuk (her ne kadar mükellef değilse de) münkeri (kötüyü) yasaklayabilir. Şarabı dökebilir. Melahi aletlerini kırabilir ve bunları yaptığı zaman da sevaba nail, olur. Hiç kimse de onu mükellef değildir diye bu işleri yapmaktan alıkoyamaz. Çünkü bu işleri yapmak, Allah'a yaklaştırıcı hareketlerdir. Mümeyyiz bir çocuk da bu hareketleri yapmaya yetkilidir. Tıpkı namaz kılmak, İmâm olmak ve Allah'a yaklaştırıcı diğer ibâdetler gibi. . . Bunların hükmü, idarecilik hükmü değildir ki, burada akıl baliğ olmak şart olsun. İşte bu sırra binaen biz emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmanın köle ve toplumun diğer fertlerine bile gerekli olduğunu söyledik.

Bilfiil kötüyü yasaklamakta, münkeri iptal etmekte bir nevi idarecilik ve sulta vardır. Fakat bu idarecilikte, Allah'a ortak koşan bir kimseyi öldürmek, şirkin sebeplerini iptal etmek ve böylelerin silahlarını elinden almak gibi sadece imandan istifade edilir. Çocuğun zarar görmediği takdirde böyle bir şeyi yapmak yetkisi vardır. Bu bakımdan fasıklıktan alıkoymak, tıpkı küfürden alıkoymak gibidir.

—İkinci şarta gelince, bu şartın gerekliliği de gizli değildir. Çünkü uyarmak dine yardımdır. Dinin esasını inkâr eden ve din düşmanı olan bir kimse nasıl dine yardım etmeye yetkili olabilir?

—Üçüncü şarta gelince, bu şartı İslâm âlimlerinden bir grup ileri sürerek demişlerdir ki: 'Fasık bir kimse uyarıcı olup başkasını sorumlu tutamaz. Bu âlimler İnsanlara iyilikle emreder de, kendinizi unutur musunuz?' (Bakara/44) ve 'Yapmayacağınız şeyi söylemeniz, Allah katında buğz bakımından çok büyüktür' (Saff/3) ayetlerini delil olarak öne sürmüşlerdir. Aynı zamanda bu grup Hazret-i Peygamber'den rivâyet edilen şu hadîs ile de istidlal etmişlerdir:

Gezdirildiğim gecede dudakları ateşten yapılmış makaslarla kesilen bir kavmin yanından geçtim. Kendilerine 'Siz kimsiniz?' diye sorunca 'Biz dünyada iyiliği emreder, kendimiz yapmazdık. Kötülüğü meneder, kendimiz yapardık' dediler. (22)

Yine bu grup şu rivâyetle de istidlal etmişlerdir: Allahü teâlâ Hazret-i isa'ya 'Nefsine nasihatte bulun! Eğer nefsin nasihati kabul ederse o zaman halka nasihat et. Aksi takdirde benden utan' diye vahyetti.

Onlar kıyas yoluyla da görüşlerini isbata çalışmışlardır. Şöyle ki, başkasının hidayeti, hidayet etmeye çalışanın hidayet olunmasının delilidir. Böylece başkasının eğrisini doğrultmak da istikamet üzere olmanın delilidir. Başkasını ıslah etmek, ıslah edicinin kurtuluşa ermesinin zekâtıdır. Bu bakımdan salih olmayan bir kimse, başkasını nasıl ıslah edebilir? Ağaç eğri ise, gölgesi nasıl doğru olabilir?

Bu grubun söyledikleri tamamıyla hayalden ibarettir, hakîkat şudur: Fâsık bir kimse muhtesiblik (uyarıcılık) yapabilir. İyiyi emreden, kötüyü yasaklayan fâsığın, yaptığının doğruluğuna delil olarak şöyle diyebiliriz: 'Acaba ihtisabda (uyarıcılıkta) bu vazifeyi yürütenin bütün günahlardan masum olması şart mıdır?' Eğer 'Evet bütün günahlardan masum olması şarttır' denilirse, bu söz ümmetin icmaını yıkmaktan başka bir şey değildir. Daha sonra bu, iktisab kapısını tamamıyla kapamak demektir. Zira Hazret-i Peygamber'in ashâbında bile bütün günahlardan masumiyet yoktur. Nerede kaldı ki, onlardan sonra gelenlerde böyle bir vasıf bulunsun!

Peygamberlerin (Allah'ın selâmı üzerlerine olsun) bile hatalardan masum olup olmadıklarında âlimlerin ihtilafı vardır. Kur'ânı Hakîm, Hazret-i Âdem’in günah işlediğine işaret eder. Böylece peygamberlerden bir cemaate Kur'ân'da bu nisbet mevcuttur.

Said b. Cübeyr şöyle demiştir: 'Eğer ancak kendisinde hiçbir hata olmayan bir kimse emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker vazifesini yapabilir dersek, dünyada hiç kimse (peygamberlerde dâhil) hiçbir şeyi söyleyemez' dememiz gerekir. İmâm-ı Mâlik, Said b. Cübeyr'in bu sözünden hayrete düşmüştür.

İtiraz: Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapan bir kimsenin küçük günahlardan masum olması şart değildir. Hatta ipekli elbise giyen bir erkek için zinadan ve içki içmekten menetme yetkisi vardır.

Cevap: Acaba içki içen bir kimsenin kâfirlerle savaşma yetkisi var mıdır? Onları küfürden menetme bakımından sorumlu tutulabilir mi? Eğer 'Hayır yapamaz!' derseler, ümmetin icmaını yıkmış olurlar. Zira İslâm orduları, devri saâdetten beri sinesinde dosdoğru insanları barındırdığı gibi, facir, içkici ve yetimlere zulmeden kimseleri de barındırmıştır. Oysa böyle kimseler ne Hazret-i Peygamberin devrinde ve ne de daha sonraki asırlarda savaşa katılmaktan alıkonulmamıştır. Eğer 'Evet' derseler, biz de onlara şöyle deriz: 'Acaba içki içen bir kimse, öldürmek isteyen bir kimseyi meneder mi, etmez mi? ' Eğer 'hayır' derlerse, biz devamla şunu sorarız: 'Acaba içki içen ile haram olan ipekliyi giyenin arasında ne fark vardır ki, ipekli giyen içkiden menedebilir de içkici bir kimse başkasını katiden alıkoyamaz?' Oysa katl fiili, içkiye nisbetle daha büyük bir günahtır. Niketim içki içmenin, ipekli giymeye nisbetle daha büyük olduğu gibi. Bu bakımdan ikisi arasında fark yoktur.

Eğer 'evet' deyip de bu hususta delillerini 'Bir şeyi işleyen bir kimse, onun gibi günahı işleyen başka birisini ve ondan daha aşağı olan bir günahı işleyen bir kimseyi menedemez. Ancak işlediği günahtan daha büyük bir günahı işleyen kimseyi görürse, onu meneder' diye açıklarlarsa. . . Onların bu sözleri de tahakküm ve delilsizlikten başka bir şey değildir. Zira nasıl içkici bir kimsenin zina ve katl yapan bir kimseyi menetmesi uzak değilse, öylece zaninin, sarhoşu içkiden menetmeni de uzak değildir. Hatta kendisi içtiği halde hizmetçilerini ve kölelerini içmekten menetmesi nasıl uzak bir ihtimal sayılabilir? 'Bana hem bizzat bu münkeri yapmamak ve hem de yaptırmamak farzdır' demesi nereden çıkıyor? 'ınademki 'yasaklama' benim üzerime farzdır ve ben kendim yasakladığım bu hareketi işlersem acaba üzerimdeki bu farziyet nasıl düşer?' Zira kişi içmediği takdirde içmeyi yasaklaması farz olur, o halde içtiği takdirde yasaklama vazifesi üzerinden düşer demek mümkün değildir.

Soru! Bu takdirde kişinin şöyle demesi gerekir: 'Bana farz olan, abdest ile namazdır. Oysa namaz kılmasam dahi abdest alırım. Oruç tutmazsam bile sahur yemeğimi yerim. Çünkü benim için sahur da oruç da müstehabdır. İkisinin beraber olması şart değildir. Birini yaparsam görevimin birini yerine getirmiş olurum'. Fakat deniliyor ki, bunların biri diğerine bağlıdır ve biri diğerini gerektirir. Bu bakımdan başka bir kimseyi dosdoğru yola getirmek de, yola getirmeye çalışan kimsenin dosdoğru yolda olmasını gerektirir. O halde kişi önce nefsinden, sonra da nafakası kendisine düşenlerden başlamalıdır.

Cevap: Sahur oruç içindir. Eğer oruç olmasaydı sahur yemeği müstehab olmazdı. Başkası için istenilen bir şey ondan ayrılmaz. Oysa başkasının ıslahı, ıslaha çalışan kişinin ıslahı için istenmez. Nitekim nefsinin ıslahının da başkasının ıslahı için istenmediği gibi. . . Bu bakımdan 'başkasının ıslahı, ıslahçının ıslah olmasına bağlıdır' demek, delilsiz konuşmaktan başka bir şey değildir. Abdest ve namaza gelince, bu lâzımdır. Şüphe yoktur ki, abdest alıp namaz kılmayan bir kimse 'abdest emrini' yerine getirmiştir. Böyle bir kimsenin cezası, hem abdesti hem de namazı terk edenin cezasından daha azdır. O halde başkasını kötülükten alıkoyan ve kendisi de kötülük yapmayan bir kimsenin cezası, kötülük yapıp fakat başkasını kötülükten alıkoyan bir kimsenin cezasından daha azdır. Nasıl böyle olmasın? Zira abdest almak, abdest için istenen bir şart değildir. Aksine namaz için istenen bir şarttır. Bu bakımdan namaz olmadan abdestin hiçbir hükmü yoktur. Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmakta ise, kişinin bizzat günahtan el çekmesi ve yaptığı işle önce kendisinin mükellef olup tatbik etme şartı yoktur. O halde bununla namaz arasında hiçbir şekilde benzerlik yoktur.

İtiraz: Bu takdirde şöyle demek gerekir ki, istemeyerek ve yüzü kapalı olarak bir kişi tarafından cebren kendisiyle zina edilen bir kadın eğer kendi isteğiyle o esnada yüzünü açarsa, adam da zina esnasında 'yüzünü açma, günahkâr olursun!' diye uyarıcılık vazifesini yaparsa ve kendisine 'sen zina hususunda zorlanmış bulunuyorsun, fakat yüzünü açmak hususunda zorlanmadın. Kendi keyfinle namahrem bir kimseye yüzünü gösterdin' dese ve şunu da eklese 'İşte ben de sana namahrem bulunan bir kimseyim. Yüzünü kapat!' Böyle bir uyarıcılığı her akıllı kimsenin kalbi şiddetle reddeder, her selim tabiat bunu 'çirkin' kabul eder.

Cevap: Hakîkat bazen çirkin görülür. Bâtıl da bazen, güzel görülür. Esas, vehimlerin ve hayallerin nefretine bakmamak, delile tâbi olmaktır. Bu bakımdan biz deriz ki, zina edenin o durumda zorla tecavüz ettiği kadına 'yüzünü açma!' demesi, acaba farz mıdır, mübah mı veya haram mı? Eğer 'farz' derseniz, zaten bizim de gayemiz budur. Çünkü günahı belirtmek ve menetmek bir görevdir. Eğer derseniz ki 'böyle söylemesi mübahtır'. O halde zina eden kişi, mübah olan bir şeyi söyleyebilir. Bu bakımdan sizin 'fâsık kimse emri bi'l ma'ruf ve nehyi anil münker yapamaz' demenizin anlamı nedir? Eğer 'haramdır' derseniz, cevap olarak şöyle deriz: Böyle söylemesi farzdır. Acaba zinaya yeltendiğinden dolayı mı haram oldu? Farzın başka bir haramı işlemekten dolayı 'haram'a dönüşmesi şaşılacak bir durumdur!

Tabiatların, zani bir kimsenin, o haram fiili esnasında, zoraki tecavüz ettiği bir kadına 'Yüzünü açma! Çünkü yüzün namahremdir' şeklindeki ma'rufu tebliğ etmesinden nefret etmesi iki sebebe dayanır:

1. Zani en önemli olanı bırakıp daha az önemli olanla meşgul olmuştur. Nasıl ki insan tabiatı önemli bir şeyle meşgul olmaktan nefret ediyorsa, tıpkı onun gibi en önemli olanı bırakıp daha az önemli olanla meşgul olmaktan da nefret eder! Faizi daimi olarak yediği halde 'gasp malı'nı yemekten sakınan, yalancı şahitlik yaptığı halde 'gıybetten' kaçan bir kimseden tabiatın nefret ettiği gibi. Çünkü yalancı şahitlik gıybetten daha kötüdür. Olan bir hâdiseyi 'doğru' olarak haber vermekten ibaret bulunan 'gıybet'ten yalancı şahitlik daha kötüdür.

Nefislerde meydana gelen bu 'uzaklık' gıybeti terk etmenin 'farz' olmadığına işaret etmez ve yine işaret etmez ki, kişi birinin gıybetini yaparsa veya haramdan bir lokma yerse, ondan ötürü cezası artmaz. Böylece kişinin âhirette kendi günahından göreceği zarar başkasının günahından göreceği zarardan daha fazladır. Bu bakımdan 'en fazlayı', 'en azla' meşgul olduğu için terk edip bir kenara çekilmek, tabiatta kötü karşılanır. Ancak bu kötü karşılanışı 'en fazlayı' terk edişinden doğar, 'en azı' yaptığından değil. . . Bu bakımdan atı ve başındaki gemi gasbedilmiş bir kimse, atın geri alınması için gerekli olan çalışmayı terk edip, gemi geri almak için uğraşırsa tabiatlar onun bu hareketinden nefret eder ve o kimse 'gevşek' telakki edilir. Fakat 'gem’i elde etmek için çalışması aslında kötü bir hareket değildir. Ancak kötü hareket 'gem'i kurtarmaya önem verip de 'at'ı kurtarmayı terk etmesidir. 'En önemli' olanı terk edip 'daha az önemli' olanla meşgul olduğundan dolayı aleyhindeki nefret oldukça artar. 'Fâsık' bir kimsenin emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapması işte bu yönden uzak görülmektedir ve bu 'uzak görülüş' onun yapmış olduğu dinî vazifenin asıl ve esasında olduğunu göstermez!

2. Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker bazen va'z ve nasihat yapmak sûretiyle bazen de zor kullanmak sûretiyle olur.

Herkesten önce söylediklerini tatbik etmeyen bir kimsenin nasihati verimli olamaz. O halde, deriz ki: Halk tarafından fasıklığının bilindiğini bilen bir kimse, kesinlikle bilir ki, va'z ve nasihatte sözü kabul edilmez. Bu bakımdan va'z ve nasihat yoluyla emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapması gerekmez. Zira bunda bir fayda yoktur. Bu bakımdan fâsıklık, onun sözünün faydasını düşürmekte tesir eder. Sözün faydası düştü mü, farz olması da ortadan kalkar.

Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker cebir kullanmak yoluyla yapıldığı zaman, bundan gaye karşıdakini 'kötüyü bırakmaya mecbur etmek' demektir. Bunun tamamı, ancak 'fiil ve delil'in birliğiyle mümkündür. Kişi fâsık olduğu zaman, eğer fiiliyle karşısındaki insanı mağlup ederse de 'delil' bakımından kendisi mağlup olmuştur. Zira kendisine 'ınadem bu fiil kötü bir şeydir, sen neden işliyorsun?' denilebilir. Bu bakımdan delil bakımından mağlup olunca 'fiilde galip gelmesinden' tabiatlar ürküp nefret ederler. Fakat buna rağmen tabiatların ürkmesi, onun fiilinin hak olduğunu ortadan kaldırmaz! Nitekim bir kişi, zalimi Müslümanlardan uzaklaştırıp zulmüne mâni olur da 'ınazlum' olan babasını ihmal ederse, bu kişinin böyle hareket etmesinden tabiatlar nefret edip ürker. Fakat Müslümanlardan zulmü uzaklaştırması, bu hareketinden dolayı 'hak' olmaktan çıkmaz.

Söylediğimiz hakikatler neticesinde, fasık bir kimsenin fasıklığını bilen bir cemaate va'z yoluyla emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapması gerekmez. Çünkü kendisi bunu tatbik etmemektedir. Bu vazifenin kendisine 'gerekmediği'ni ve bunu yaptığı takdirde aleyhinde uzun uzadıya söz söylemeye kalkışacaklarını bildiği zaman biz kendisine deriz ki: 'Bunu yapmak senin için uygun değildir'. O halde konuşma şu noktada düğümlenir: Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'in iki çeşidinden biri olan 'va'z ve nasihat' uyarıcının fâsıklığından ötürü iptal olunur ve bunda adalet şart olur.

Cebrî uyarma da ise, adaletin bulunması şart değildir. Zira fasık bir kimsenin şarabı dökmesi, melahi aletlerini kırması ve benzeri haramları ortadan kaldırması, eğer gücü varsa yerinde bir harekettir ve hiçbir sorumluluğu gerektirmez. İşte buraya kadar söylediklerimiz, meselenin açıklanması hakkında insafın en son noktasıdır.

Delil olarak ileri sürdükleri ve fâsıkların uyarıcılık vazifesini menetmek için serdettikleri ayetlere gelince, bu ayetler, uyarıcılara ve nasihatçilere, iyiliği terk ettiklerinden (ve kötülüğü işlediklerinden) dolayı hücum etmektedirler. Onlara iyiyi emrediyorlar diye hücum etmiyorlar. Fakat onların, yapmadıkları halde iyiliği emretmeleri veya yaptıkları halde kötülüğü yasaklamaları ilim sahibi olduklarına işaret eder. Âlimin cezası ise, cahilin cezasından daha şiddetlidir. Çünkü ilmin çokluğuyla beraber, o kişiden hiçbir mazeret kabul edilmez.

Allahü teâlâ'nın 'Neden yapmayacağınız şeyi söylüyorsunuz?' (Saf/3) ayetinden muradı yalancı va'dlerdir. 'Nefislerinizi unutursunuz' (Bakara/43) ayetinden muradı ise 'uyarıcılar nefislerini unuttukları için onları tenkid etmektir'. Onlar başkasına emrediyorlar diye onları tenkid etmek değildir. Fakat Allahü teâlâ onları ilminin varlığına istidlal etmek ve aleyhlerindeki delili takviye etmek yönünden başkasının emrini zikretmiştir.

Hadîsi kudsîdeki 'Ey Meryem'in oğlu! Nefsine va'zet' sözüne gelince, bu sadece va'z yönünden emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapanlar hakkındadır. Zaten biz de; biraz önce fasık bir kimsenin durumunu bilen bir gruba va'z etmesinin pek faydalı olmadığını kabul etmiştik.

Sonra Allahü teâlâ'nın bu hadîsi kudsîde ki 'Benden utan!' sözü başkasına va'zetmenin haram olduğuna delâlet etmez. Aksine bu cümlenin mânâsı 'Benden utan! Bu bakımdan daha önemliyi bırakıp daha az önemli olanla meşgul olma!' demektir. Nitekim şöyle denir: 'Babanı koru! Sonra komşunu koru. Aksi takdirde utan!'

İtiraz: Zimmî olan kâfir için Müslüman’ı zina ederken gördüğü zaman emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmak neden caiz olmasın? Çünkü Müslüman zimmînin mü 'zina etme' deyişi esasında bir hakkın ifadesidir. Madem ki hakîkatin ifadesidir, haram olması imkânsızdır. En uygunu 'mübah' veya 'farz' olmasıdır.

Cevap: Kâfir, eğer fiiliyle Müslüman’ı bir yasaktan menederse, bunun mânâsı kâfirin Müslüman’a tasallut etmesi demektir. Müslüman’a 'tasallutu' bakımından bu tasallut önlenir. Nitekim Kur'ân Allahü teâlâ, kâfirler için, Mü'minler üzerinde herhangi bir yol kılmamıştır' buyurmaktadır.

Kâfirin sadece sözle 'zina etme!' demesine gelince, böyle demek 'zinadan alıkoymak' olduğu için kâfire yasak değildir. Ancak Müslüman’a hükmetmesini belirttiği ve Müslüman’ın 'zelil' edilmesi söz konusu olduğu için tasvip edilemez. Fasık bir kimse, her ne kadar 'zelil edilmeye' müstehak ise de, 'fasık'tan daha müstehak olan kâfir, 'fasık Müslüman’ı zelil edemez.

İşte bizim 'kâfir'i uyarıcılık ve nasihatçilikten menetmemizin amacı budur. Biz, kâfir sadece zinayı menetmek bakımından 'zina etme!' dediğinden dolayı cezaya çarptırılır demiyoruz. Aksine bunun tam tersine deriz ki; eğer kâfirin, dinî teferruatla mükellef olduğunu kabul edersek, zina eden bir kimseyi gördüğü zaman 'zina etme!' demezse cezalandırılır. Bu meselede çeşitli görüşler vardır. Biz bunları fıkhı eserlerimizde uzun uzadıya izah ettiğimiz için buradaki gayemize izahı uygun düşmez.

—Dördüncü şart, uyarıcının İmâm (devlet başkanı) veya mahalli idareci tarafından yetkili kılınmış olmasıdır. Bir grup bu şartı ileri sürmüştür. Toplumun fertlerine emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapma yetkisini vermemişlerdir. Fakat bu şart fasiddir. Çünkü daha önce zikrettiğimiz ayet ve hadîsler delalet eder ki, kötülüğü görüp susan bir kimse günahkar olur. Zira Müslüman nerede kötülüğü görürse görsün, yapanı engellemesi kendisine farzdır. Ne şekilde olursa olsun, bu emir genel olarak sevk edilmiştir. O halde 'bu vazife ancak imamın izniyle yürütülebilir' şartı asılsız bir iddiadan başka bir şey değildir.

Şaşılacak noktalardan biri de şudur: Rafizîler bu şarta başka bir şart ekleyerek demişlerdir ki, 'ınasum İmâm çıkmayınca emri bi'l ma'ruf yapmak caiz değildir!' Bu masum İmâm ancak (onlara göre) hak imamdır. Bu rafizîler, kabi'li hitab değildirler. Onlara kanları ve canları hakkında haklarını istemek için mahkemelere geldikleri zaman 'Size yardım etmek emri bi'l ma'ruf'tur. Sizin hakkınızı size zulmedenin elinden almak nehyi an'il münker'dir. Sizin de hakkınızı aramanız emri bi'l ma'ruf'un kapsamına dâhildir. Oysa sizin inancınıza göre bu zaman zulmü yasaklama ve hakları arama zamanı değildir. Çünkü hakikî İmâm daha çıkmamıştır' diye cevap verilir.

İtiraz: İyiliği emredip uyarıcılık yapmakta uyarıcının saltanat ve velayetinin isbatı vardır. Uyarılan bir kimseye hükmedişi söz konusudur ve bunun için de hak olmasına rağmen bir kâfirin bir Müslüman’ı uyarması uygun olmaz. Bu bakımdan toplumun fertlerine ancak valinin veya idarecinin izniyle uyarıcılık vazifesinin verilmesi uygundur.

Cevap: Kâfir bir kimseye gelince, onun, Müslüman’ı uyarması yasaktır. Çünkü uyarmakta, uyarıcının saltanat ve hükmedişinin azizliği ve hâkimiyeti söz konusudur. Kâfir ise zelildir. Müslüman’a tahakküm etme mertebesine çıkmaya lâyık değildir. Müslümanlar ise bu izzete (dinlerinden ve marifetlerinden ötürü) lâyıktırlar. Bu öyle bir görevdir ki, onda görevlinin izzeti söz konusudur. Öyleyse bir Müslüman ille de izin almaya muhtaç değildir. Öğretmek ve tarif etmenin izzeti gibi. . Zira hiç kimsenin şüphesi yoktur ki, cehaletinden münkeri işleyen bir zata farz ve haramı anlatmak ve öğretmek valinin iznine muhtaç değildir. Oysa burada irşadın izzeti söz konusudur. Tarif eden kimsenin aynı zamanda cehaleti zelil ve hor göstermesi de gerekir. Böyle yapmak için, sadece dindar olmak kâfidir. Yasaklamak da dini emretmek gibidir ve ona kıyas edilir.

Sonuç olarak emri bi'l ma'ruf ve nehyi anil münker'i yapmak için beş mertebe vardır:

Birincisi, tarif (cahil bir kimseye tanıtma ve bildirme) ,

İkincisi ince konuşmak ve va'z,

Üçüncüsü küfür etmek ve azarlamak,

Dördüncüsü bilfiil menetmeye kalkışmak, melahi aletlerini kırmak, içkiyi dökmek, ipekli elbiseyi giyenin sırtından çıkarmak, gasbedilen elbiseyi gasbedenden geri almak ve sahibine vermek,

Beşincisi bilfiil vurmak suretiyle korkutmak ve tehdit etmektir ki, gıybet ve iftiraya devam eden bir kimse gibi yaptıklarından onu alıkoysun.

Böyle bir kimsenin dilini tutmak mümkün değildir. Böyle bir kimse, ancak vurmak sûretiyle susmaya mecbur edilir.

Bu beşinci mertebede bazen yardıma ve iki tarafın da yardımcılarını toplamaya ihtiyacı olur ve bu da karşılıklı savaşa sürükler! Diğer mertebeler ise (bu beşincisi hariç) devlet başkanının iznine muhtaç değildirler. Fakat beşinci mertebe hakkında çeşitli görüşler vardır.

Tarif ve va'za gelince, bu vazifeyi yapmak, devlet başkanının iznine muhtaç değildir. Cehaletle suçlamaya, ahmaklığa, fasıklığa, Allah'tan az korkmaya nisbet etmek ve bunlara benzer konuşmalara gelince, bu konuşma doğru bir konuşmadır. Doğruluğun da yayılması gerekir. Derecelerin en üstünü 'zâlim bir imamın yanında hak bir sözü söylemektir'. Nitekim bu durum hadîsi şerifte de varid olmuştur. (23) Madem ki, devlet başkanı olmasına rağmen, devlet başkanına karşı hak haykırılıyor, o halde hakkı haykırmakta nasıl onun iznine ihtiyaç hissedilebilir? Melahi aletlerini kırmak ve içkileri dökmek de böyledir. Çünkü böyle yapmak, ictihad etmeksizin hak olduğu bilinen bir işi yapmak demektir. Bu bakımdan burada da imamın iznine ihtiyaç yoktur.

Yardımcılar toplamaya ve silahlanmaya gelince, bu bazen umumi bir kitleye uzanır. İleride geleceği gibi burada çeşitli görüşler vardır. Selefi salihînin daimi bir şekilde, idarecilere karşı emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmaları bu vazifeyi yapmakta idarecilerden izin almanın gerekli olmadığına icmalen taraftar olduklarına delâlet eder. Hatta iyiyi emreden herkes için, eğer vali onun böyle yapmasına razı ise ne âlâ, eğer böyle yapmasına kızıyorsa, onun kızması kendisi için münkeri işlemek demektir ve münkeri işlediğinden ötürü nehyi an'il münker vazifesi yerine getirilmelidir. Bu bakımdan valinin yaptıklarını tenkid etmekte onun iznine nasıl ihtiyaç olabilir? Selefin devlet büyüklerine karşı çıkışları ve âdetleri buna delâlet etmektedir. Nitekim rivâyet ediliyor ki, Mervan b. Hakem bayram namazından önce hutbe okudu. O esnada cemaatten biri (ayağa kalkıp) 'Hutbe namazdan sonra okunur' diye itiraz etti. Mervan ona 'O âdet terkedildi!' deyince, mecliste hazır bulunan Ebû Said el-Hudrî 'Bu kişi kendisine düşen vazifeyi yaptı. Çünkü Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) bize şöyle buyurmuştu:

Sizden herhangi bir kimse yanlış bir şey gördüğü zaman onu eliyle düzeltmeye çalışsın. Eğer eliyle düzeltmeye güç yetiremezse, diliyle düzeltmeye çalışsın. Diliyle de düzeltmeye gücü yetmiyorsa, kalbiyle buğzetsin. Kalp ile buğzetmek îmanın en zayıf derecesidir.

İşte görüldüğü gibi şerefi salihîn hadîs ve ayetlerde varid olan bu umumî tabirlerin kapsamına saltanat sahiplerinin de dâhil olduğunu anlamışlardır. O halde onlardan nasıl olur da izin istemeye ihtiyaç duyulabilir?

Rivâyet ediliyor ki Abbasî halifelerinden Mehdi, halifeliği zamanında Mekke'ye gelip Allah'ın dilediği kadar orada kaldı. Kâbe'yi tavaf etmeye başladığı zaman hacıları Kâbe'den uzaklaştırdı. Bu esnada Merzuk'un oğlu Abdullah, halifenin üzerine saldırıp abasını boynuna doladı. Sonra onu silkeleyerek şöyle haykırdı:

-"Ne yaptığına dikkat ediyor musun? Acaba uzaklardan kalkıp ta buraya gelip Kâbei Muazzama'nın yanına vardıktan sonra kendisiyle Kâbe arasına girdiğin kimselerden Kâbe'ye daha müstahak olduğunu sana kim söyledi? Oysa Allahü teâlâ ; ‘ Bütün insanlar için ibadet yeri yaptığımız Mescidi Haram'dan (insanları) geri çevirenler (bilsinler ki) , kim orada (böyle) zulüm ile haktan sapmak isterse ona acı bir azap tattırırız' (Hacc, 25) buyurmuştur. O halde bu yetkiyi sana kim vermiştir?" Halife, kendisini silkmekte olan kişinin yüzüne baktı. Bu kişiyi onların (Abbasîlerin) azadlılarından olduğu için tanıyordu ve kendisine şöyle dedi: 'Sen Abdullah b. Merzuk musun?' Abdullah da 'Evet, ben oyum' diye cevap verdi.

Bu hâdiseden sonra Abdullah tutuklanıp Bağdad'a getirildi. Fakat halife, halk içerisinde 'Azadlılarından olan bir kimseyi öldürdü' denmesin diye onu atlara seyislik yapmak maksadıyla bir ahırda hapsetti. Ona, ısırıcı ve toy bir atı zahmet versin diye teslim ettiler. Fakat Allahü teâlâ, (c. c. ) serkeş atı yumuşak başlı yapıverdi. Ravi diyor ki; sonra Abdullah'ı bir eve kapayıp kapıyı kilitlediler.

Mehdi kapının anahtarını yanında bulunduruyordu. Üç gün sonra Abdullah'ın çıkıp evin bahçesinde gezdiğini, yeşillikten yediğini gördüler. Bu haber Mehdiye ulaştırıldı. Mehdi Abdullah'a şöyle sordu:

—Seni kim çıkardı?

—Beni hapseden çıkardı.

Bunun üzerine Mehdi korkunç bir sarsıntı geçirip bağırdı: 'Seni öldürmemden korkmuyor musun?' Abdullah başını yavaşça kaldırıp halifenin yüzüne bakarak tebessüm etti ve şöyle dedi: 'Eğer diriltmek ve öldürmek senin elinde olsaydı bunu yapabilirdin!' Mehdi ölünceye kadar Abdullah hapiste kaldı. Sonra onu hapisten çıkardılar ve Mekke'ye döndü. Ravi der ki; 'Abdullah eğer bu zâlimlerin elinden Allah beni kurtarırsa yüz deve keseceğim' diye adamıştı ve bırakıldıktan sonra bütün develerini kesti.

Hıbbân b. Abdullah'tan şöyle rivâyet edilir: Harun er-Reşid, Devin'de sayfiye'ye çıkmıştı. Beraberinde Benî Haşim soyundan sayfiyeye gelen bir zat vardı. Adı Süleyman b. Ebî Cafer'di. Harun er-Reşid, Süleyman'a dedi ki: 'Senin şarkıcı bir cariyen vardır. Onu getir de bize şarkı söylesin'. Ravi der ki; cariye geldi, teganniye başladı. Fakat teganni bir türlü Harun er-Reşid'in hoşuna gitmedi. Harun er-Reşid, cariyeye 'Neden bir türlü ahenk tutturamıyorsun?' diye sorunca, cariye 'Çünkü elimdeki ud benim değildir' dedi. Bu söz üzerine Harun er-Reşid, hizmetçiye cariyenin özel udunu alıp getirmesi için emir verdi. Hizmetçi cariyenin udunu getirirken, yolda, yerden çekirdek toplayan bir ihtiyara rastladı. 'Ey ihtiyar yol ver!' diye bağırınca ihtiyar başını kaldırdı. Hizmetçinin elinde udu görünce onu elinden kaptı, yere çaldı, udu paramparça etti. Hizmetçi, ihtiyarın yakasına yapıştı. Orada bulunan bir evin sahibine götürdü. Ev sahibine şöyle dedi:

—Bu adam sana teslimdir, onu kaçırma. Çünkü halife onu istiyor.

—Bağdad’da bu adamdan daha fazla ibâdet eden kimse yok! Nasıl bunu ister?

Hizmetçi 'Benim dediklerimi dinlesene!' diye çıkışıp Harun'un huzuruna girdi ve şöyle dedi: 'Yolda çekirdek toplayan bir ihtiyara rastladım. 'Yol ver' dediğimde başını kaldırıp elimdeki udu gördü. Elimden udu çekip yere çaldı ve kırdı'. Bunu duyan Harun öfkelendi. Yüzü mosmor kesildi. Süleyman b. Cafer halifeye dedi ki: 'Bu öfke neden? Ev sahibine haber gönder. İhtiyarın boynunu vursun, ölüsünü Dicle'ye atıversin'. Harun 'Hayır! Bunu yaptırmam! Biz ona haber vereceğiz. Huzura aldıracağız, önce onunla bu konuda münazara edeceğiz' dedi.

Halifenin emri üzerine bir elçi, ihtiyara gelip emir'ul Mü'minîn'in huzuruna gelmesini istedi. İhtiyar da kabul etti. Elçi 'O halde bin!' dedi. İhtiyar bunu kabul etmedi. Böylece yürüyerek sarayın kapısına kadar geldi. Saray kapısında durduruldu. Harun er-Reşid'e ihtiyarın geldiği haber verilince yanındakilere 'Ne dersiniz? Biz önümüzdeki münkerâtı kaldırıp da ihtiyarı buraya öyle mi getirtelim, yoksa içinde münker bulunmayan başka bir odaya mı çekilelim?' diye sordu. Onlar da 'Başka bir odaya çekilmemiz daha iyi olur' dediler. Böylece içinde münker bulunmayan bir odaya çekildiler. Sonra da ihtiyarın getirilmesini emretti. İhtiyarın yeninde içinde çekirdekler bulunan kese vardı. Hizmetçi ona 'Şu keseyi yeninden çıkar ve öylece huzura gir' dedi. İhtiyar 'Benim bu geceki yiyeceklerim bu çekirdeklerdir. Onları nereye bırakırım?' dedi. Hizmetçi 'Biz sana akşam yemeğini veririz korkma!' diye karşılık verdi. İhtiyar 'Sizin yemeğinize ihtiyacım yok' dedi. Münakaşa uzadı. Harun, hizmetçiye 'Ne istiyorsun ondan?' diye bağırdı. Hizmetçi 'Onun yeninde çekirdekler var. Ben ona çekirdekleri bırak da öyle huzura gir dedim' dedi. Halife 'Bırak atmasın, zararı yok' dedi.

Ravi der ki: İhtiyar, Harun'un huzuruna girip selâm verdi ve oturdu. Harun, ihtiyara sordu:

—Ey ihtiyar! Seni yaptığına zorlayan ne idi?

—Ne yaptım?

—Ne mi yaptın?

Harun 'Benim udumu kırdın' demekten utandı. Fakat ihtiyara birkaç defa 'Ne yaptın?' diye tekrar edince ihtiyar şöyle dedi:

—Ey Harun! Ben babandan ve dedelerinden işittim. Minberin üzerinde şu ayeti okuyorlardı: 'muhakkak ki Allah, adaleti, ihsanı ve akrabaya vermeyi emrediyor. Zinadan, fenalıktan ve insanlara zulüm yapmaktan da nehyediyor'. (Nahl/90) Ben ise münkeri gördüm ve onu tağyir ettim.

— Evet! Bundan böyle münkeri tağyir et! Allah'a yemin ederim! Allah bundan başkasını söylemiş değildir.

İhtiyar, Harun'un huzurundan çıkınca, halife, bir kişinin eline para dolu bir kese verdi ve ona dedi ki: "İhtiyarın arkasından git! Eğer rast geldiği kimselere 'Ben emir'ul Mü'minîn'e şöyle dedim, o da bana böyle dedi' diyorsa ona bir şey verme! Eğer hiç kimse ile konuşmadığını görürsen bu keseyi kendisine ver". İhtiyar saraydan çıktığı zaman, yere gömülmüş bir çekirdek gördü, onu yerden çıkarmaya çalıştı ve hiç kimse ile konuşmadı. Keseyi getiren ihtiyara yaklaşıp 'Emir'ul Mü'minîn'in emridir. Bu keseyi al!' dedi. İhtiyar keseyi getirene dedi ki: 'Git ona söyle! Bu malı nereden almışsa, oraya iade etsin! Bana lazım değil'.

Rivâyet ediliyor ki, bu zat, konuşmasını bitirdikten sonra yine yerden almaya çalıştığı çekirdeğe döndü ve şu şiiri okumaya başladı:

“Ben dünyayı görürüm ki; kimin elinde ise, fazlalaştıkça onun için üzüntü ve gam olur.

Dünyaya ikram edenleri, dünya küçük düşürmekle rezil eder.

Dünyayı rezil gören kimseye de dünya ikramda bulunur.

Sen bir şeyden müstağni olduğun zaman onu bırak. Sadece muhtaç olduğun bir şeyi edin. ”

Süfyân es-Sevrî der ki: Abbasî halifelerinden Mehdi hicretin 166. senesinde hacca geldiğinde, Cemret'ul-Akâbe'ye taş attığını gördüm. Halk da sopalarla dövülüp sağa, sola Cemre'den uzaklaştırılıyordu. Onun yanında durdum ve kendisine dedim ki: "Ey güzel yüzlü! Eymen, Vail'den, o da Abdullah'ın oğlu Huddame Kitabî'den bize şu hadîsi nakletmektedir: 'Hazret-i Peygamber'i gördüm. Kurban bayramı gününde Cemret'ul-Akâbe'ye bir devenin sırtında olduğu halde taş atıyordu. Bu esnada uzaklaştırmak için ne kimse dövülüyor, ne kimse kovuluyor, ne kimse cezalandırılıyor, ne de kimseye 'uzaklaş uzaklaş' diye bağırılıyordu'. (24) İşte sen taş atıyorsun. Halk, senin huzurunda sağa sola kovulmakta ve dövülmektedir". Bunun üzerine Mehdi yanındakine 'Bu kimdir?' diye sordu. Yanındaki 'Bu Süfyân es-Sevrî'dir' dedi. Bunun üzerine bana dönerek 'Ey Süfyân! Eğer (babam) Mansur olsaydı sana böyle konuşma imkânını vermezdi' dedi. Ben bunun üzerine ona şöyle dedim: 'Eğer Mansur (kabrinde) gördüğünü sana haber verseydi, muhakkak sen de şimdi yaptığından vazgeçerdin'.

Ravi der ki: Bu konuşmadan sonra Mehdiye denildi ki: 'Süfyân sana 'Ey güzel yüzlü' dedi, 'Ey Mü'minlerin emiri' demedi'. Bu söz üzerine Mehdi 'O halde Süfyân'ı bulup getirin' emrini verdi. Bütün araştırmalara rağmen gizlenen Süfyân bulunamadı.

Me'mun'dan şöyle rivâyet ediliyor: Halkın arasında iyiliği emreden ve kötülüğü meneden bir kişinin olduğunu haber alan Me'mun, böyle bir vazife için görevlendirmediği bu kişiyi huzuruna çağırdı. Kişi huzuruna geldiğinde Me'mun ona dedi ki; 'İşittiğime göre, sen kendini emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker yapmaya ehil görmüşsün. Oysa biz, sana böyle bir vazife vermiş değiliz'. O esnada Me'mun, bir kürsü üzerinde oturmuş, bir kitap mütalaa ediyor veya bir kıssaya bakıyordu. Konuşma esnasında kitabı unuttu. Böylece haberi olmaksızın kitap ayağının altına düşüverdi. Huzurda bulunan uyarıcı 'Ayağını Allah'ın isimlerinin üzerinden kaldır! Sonra istediğini söyle!' dedi. Me'mun adamın ne demek istediğini anlayamadığı için 'Sen ne diyorsun?' diye bu sözü üç defa tekrar ettirdi ve yine de anlamadı. Bunun üzerine nasihatçi Me'mun'a dedi ki: 'Ya sen kitabı kaldır, ya izin ver de ben kaldırayım!' Bunun üzerine Me'mun baktı bir de ne görsün, kitap ayakları altında. . . Kitabı derhal kaldırıp öptü ve mahcup oldu ve sonra konuşmaya devam etti:

—Sen neden uyarıcılık ve nasihatçilik yapıyorsun? Oysa Allahü teâlâ bu vazifeyi biz ehli beyt’e vermiş ve şu ayeti bizim hakkımızda inzal buyurmuştur: 'Onlar o Mü'minlerdir ki, eğer kendilerini yeryüzünde iktidar mevkiine getirirsek namazı kılarlar, zekâtı verirler. İyiliği emrederler ve kötülükten alıkoyarlar' (Hacc/41) .

—Ey Mü'minlerin emiri! Doğru söyledin! Sen nefsini vasıflandırdığın gibi saltanat sahibisin. Yeryüzünde hükümdarsın: Ancak bizler de bu hususta senin yardımcıların ve memurlarınız. Bu vazifeyi Allah’ın Kitabı’nı bilmeyen Hazret-i Peygamberin Sünneti'nde cahil olan bir kimse yaparsa menedilir. Çünkü Allahü teâlâ şöyle buyurmaktadır: 'Erkek ve dişi bütün Mü'minler birbirlerinin yardımcılarıdır; iyiliği emrederler, fenalıktan alıkoyarlar, namazı gereği üzere kılarlar, zekâtı verirler, Allah ve Peygamber'e itaat ederler'. (Tevbe/71)

Yine Hazret-i Peygamber şöyle buyurmuştur:Mü'min, Mü'min için taşları birbirine geçen binalar gibidir. Bir kısmı diğer kısmını, takviye eder. (25)

İşte sen yeryüzünün hâkimi oldun. Bu da Allah'ın Kitabı ve Hazret-i Peygamber'in Sünneti'dir. Eğer sen bu Kitab ve Sünnet'e itaat edersen, onların hürmeti için sana yardım eden bir kimseye teşekkür etmelisin. Eğer onları dinlemezsen, onların emrettiği şeylere itaat etmezsen, senin işin Allah'a aittir, aziz veya zelil olman O'nun elindedir. O amel bakımından iyilik yapanın ecrini zayi etmeyeceğine söz verip şart koşmuştur. İşte ey emir'ul-Mü'minîn şimdi diyeceklerini söyle!

Bu söz üzerine Me'mun, onun konuşmasına hayret edip son derece memnun olarak dedi ki:

— Senin gibi bir kimse için iyiyi emretmek elbette caizdir. Bu bakımdan yaptığın vazifeye bizim emrimizle devam et ve yaptıklarını bizim görüşümüzle yapmış ol!

Böylece adam, vazifesine devam etti.

Bütün bu hikâyeleri buraya derletmekte, idarecilerden izin almaksızın nasihatçilik ve uyarıcılık yapmanın caiz olduğuna delil vardır.

Soru: Baba evladını, efendi kölesini, koca eşini, hoca talebesini ve sultan halkını mutlak mânâda uyardığı gibi acaba çocuk babasını, köle efendisini, kadın kocasını, talebe hocasını halk idarecisini, mutlak bir şekilde nasihat edip uyarabilir mi veya ikisinin uyarıcılığı arasında bir fark var mıdır?

Cevap: Uyarıcılıktaki velayetin esası bellidir. Fakat iki grubun uyarıcılığı arasında tafsilatta fark vardır. Biz bunu çocuk ile baba hakkında düşünelim. Biz uyarıcılık için daha önce beş mertebe saymıştık.

Evladın birinci ve ikinci mertebe ile babasına karşı uyarıcılık vazifesi ve yetkisi vardır. Bu mertebeler de; onların bilmediğini tarif etmek, sonra da incitmeden va'z ve nasihatte bulunmaktır. Fakat evlat hiçbir zaman küfretmek, azarlamak, tehdit ve bilfiil dövmek sûretiyle babasına karşı uyarıcılık yapamaz.

Bunlar dördüncü ve beşinci mertebelerdir. Fakat babanın öfkelenmesine ve üzülmesine sebebiyet verecek şekilde üçüncü mertebenin babaya tatbik edilip edilmeyeceği hususu düşünmeye değerdir. Bu şu demektir: (Mesela) babasının udunu kırmak, içkisini dökmek, ipekliden dokunmuş elbisesinin iplerini çekmek, evinde haram maldan gördüklerini, kimden gasbetmiş veya çalmışsa sahiplerine geri vermek veya Müslümanlardan toplanan vergilerden (eğer o verginin sahiplerini biliyorsa) sultan tarafından kendisine verilen maaşı ve ikramiyeyi sahiplerine geri vermek, onun duvarında nakşedilen canlı resimleri iptal etmek, onun evinin tahtalarına oyulmuş resimleri iptal etmek, onun evindeki tahtalara oyulmuş resimleri kazımak, evinde kullanılan altın ve gümüş tabakları kırmak gibi. . Kişinin bu saydıklarımızı yapması babasının zatıyla ilgili değildir. Fakat vurmak ve sövmek bunun tam tersinedir. Yalnız buna rağmen bu saydıklarımızı yaptığı zaman babası üzülür ve bundan ötürü öfkelenir, ancak evladın yaptığı doğrudur. Babasının öfkesinin kaynağı, bâtılı ve haramı sevmesidir. En açık fetvaya göre, bu hakkın babaya karşı evlat için sabit olmasıdır. Hatta evlada böyle yapmak gerekir. Burada münkerin çirkinlik derecesine bakmak da uzak bir ihtimal değildir. Eziyet ve öfkenin miktarını dikkate almak da böyledir. Eğer babanın işlediği münker fahiş ise ve bundan dolayı öfkesi de buna yakın bir derecedeyse (öfkesi pek fazla şiddetli olmayan bir babanın içkisini dökmek gibi) burada durum apaçıktır. Eğer münker ve öfke şiddetliyse, yani billurdan veya camdan yapılmış veya herhangi bir hayvan sûretinde yapılmış bir kabı varsa, bu kabı kırmakta pahalı bir malın zayi edilmesi söz konusudur. Bu durumda (münkerin basit olmasına rağmen) kap sahibinin öfkesi çok şiddetli olur ve bu günah, içki ve benzeri günahların ayarında da değildir. Bütün bu sûretlerde düşünme imkan ve ihtimali vardır.

İtiraz: Kitap ve Sünnet'te emri bi'l ma'ruf tahsis edilmeksizin umumi bir şekilde varid olduğuna göre, siz evlat babasını azarlamak, vurmak ve bâtılı terk etmekte sıkıştırmak sûretiyle emri bi'l ma'ruf vazifesini yapamaz hükmünü nereden çıkarıyorsunuz? Kur'ân'da 'Anne, babana öf bile deme, onlara eziyet verme' yasağı ise, hususi bir yasaktır ve ana, babanın çirkin fiilleri yapmaları ile ilgili olmayan bir konuda bu emir varid olmuştur.

Cevap: Umumdan istisnayı gerektiren hususî emirler, baba hakkında varid olmuştur. Zira cellâdın zina meselesinde ceza olarak babasını öldürme yetkisi yoktur. Babasına had tatbik edildiği zaman, o sahada çalışmaya da yetkisi yoktur. Hatta kâfir olan babasının öldürülmesine müdahale etmesi de caiz değildir. Babasının elini kesmesi de caiz değildir. Bu hususta birçok haberler gelmiştir ve bu haberlerin bazısı icma ile sabit olmuştur. Madem belli bir cinayete karşı hak ettiği cezayı uygulayarak babasına eziyet etme yetkisine sahip değildir, o halde işlenmesi umulan bir cinayeti menetmek maksadıyla babasını cezalandırmak sûretiyle eziyet vermesi elbette caiz olmaz. Aksine eziyet vermemesi daha evladır.

Bu tertibe aynı zamanda köle ile efendisi, kadın ile kocası arasında da riayet etmek uygundur. Çünkü bunlar da, hakkın lüzumunda evlada yakındırlar. Her ne kadar kölelikle edinilen mülkiyet, nikâhla edinilen mülkiyetten daha kuvvetli ise de. . Fakat haberde şöyle denilmiştir: 'Eğer herhangi bir mahluka secde etmek caiz olsaydı muhakkak kocasına secde etmesi için kadına emir verirdim'. (26) İşte bu hadîs-i şerif karı, koca arasındaki hakkın daha kuvvetli olduğuna delalet eder.

Sultan ile halkına gelince, buradaki durum evlat meselesinde kinden daha şiddetlidir. Halk sultana karşı tarif ve nasihat vazifesini yapabilir.

Üçüncü mertebeye gelince, halkın bunu sultana uygulayabilip uygulayamayacağı hususunda ihtilaf vardır.

Sultanın hazinesinden malları almak için saldırmak ve o malları sahiplerine geri vermek, sultanın sırtındaki ipekli elbisesinden ipleri çekmek, onun evindeki içki kaplarını kırmak, sultanın heybetini yıkıcı ve milletin gözündeki haşmetini yok edici olduğu için mahzurlu olur ve düşünmelidir. Sultana karşı bu şekilde hareket etmek hakkında yasak varid olmuştur. Nitekim kötülüğe karşı susmak hakkında yasak emri olduğu gibi. . . Bu bakımdan burada da iki mahzur çarpışmaktadır.

Burada durum, münkerin fahişliğine ve gizliliğine, sultana saldırmaktan ötürü onun haşmetini düşürücü hareketin derecesine bakmaktan kaynaklanan ictihada bağlıdır. Bu ise, kontrol altına alınması mümkün olmayan ve takdiri güç olan bir ictihaddır.

Talebe ve hocasına gelince, bunların arasındaki emir daha hafiftir. Zira muhterem olan, ilim sahibi olan hocadır. İlmi ile amel etmeyen bir âlime hürmet edilmez. Bu bakımdan talebe, hocasından öğrendiği ilmin gereği gibi hocasına karşı uyarıcılık görevini yerine getirebilir.

Hasan-ı Basrî'ye şöyle soruldu:

—Evlat babasına karşı uyarıcılık görevini nasıl yerine getirebilir?

—Babası öfkelenmedikçe evlat va'z ve nasihate devam etmelidir. Babası öfkelendiği zaman susmalıdır.

—Beşinci şart, kişinin uyarıcılığa güç yetirebilmesidir. Aciz bir kimsenin uyarıcılığının ancak kalbi ile buğzetmek şeklinde olacağı gizli bir şey değildir. Zira Allah'ı seven herkes Allah'a karşı yapılan günahtan nefret edip kalben onu çirkin görür.

İbn Mes'ûd (radıyallahü anh) diyor ki: 'Kâfirlerle ellerinizle cihad ediniz. Eğer onların yüzüne karşı öfkenizi göstermeye gücünüz yetiyorsa, hiç değilse onu yapınız'. Bil ki, uyarıcılık farziyeti, sadece hissî acizliklerden ötürü kalkmaz. Hissî acizliğe eğer uyardığından dolayı bir zarara uğrayacağı da eklenirse, işte o zaman uyarıcılığın farziyeti üzerinden kalkar. Bu da acizlik mânâsındadır. Kişi uyarıcılıktan dolayı kendisine dokunacak bir çirkinlikten korkmayıp, fakat uyarıcılığının fayda vermeyeceğini bildiği zaman da durum böyledir. O zamanki duruma bakmalıdır. Bunlardan biri alıkoyduğu halde alıkoymasının fayda vermemesidir. İkincisi ise uyarıcılıktan dolayı doğacak bir çirkinlikten korkmasıdır.

Bu iki mânâ itibarıyla dört durum meydana gelir.

Birinci durum: İki mânânın bir arada bulunmasıdır. Konuşmasının fayda vermeyeceğini ve eğer konuşursa dövüleceğini biliyorsa bu durumda uyarıcılık vazifesi kendisi için farz değildir. Hatta bazı yerlerde veya çoğu zaman da durum bu ise, uyarıcılık o zaman da haram olur. Evet, ancak bu takdirde gereken şey, münkerin işlendiği yerlerde hazır bulunmamaktır. Görmemek için evinde uzlete çekilmelidir. Evinden önemli veya farz olan bir ihtiyacı için çıkmalıdır. Eğer fesadı işlemeye zorlanmazsa veya zulüm ve münkerlerde sultanlara yardım etmeye zorla sevk edilmezse, bu takdirde memleketini terk etmesi ve diyarından hicret etmesi gerekmez. Eğer fesadı işlemeye veya zâlimlere yardım etmeye zorlanırsa, hicret etmeye de gücü varsa, bu takdirde hicret etmek kendisine gerekir. Zira zorlamak, özür sayılmaz.

İkinci durum: İki mânânın birden yok olmasıdır. Söz ve fiiliyle münkerin ortadan kalkacağını ve hiç kimse tarafından kendisine bir kötülük yapılmayacağını biliyorsa, bu takdirde uyarıcılık kendisine farz olur. İste kayıtsız ve şartsız kudret bu demektir.

Üçüncü durum: Uyarıcılığın fayda vermeyeceğini biliyor, bununla beraber, kendisine herhangi bir zararın dokunmasından da korkmuyorsa, bu takdirde faydası olmadığı için, uyarıcılık vazifesi kendisine farz olmaz. Ancak İslâm'ın şiarını belirtmek için halka dinin emirlerini hatırlatmak bakımından uyarması müstehabtır.

Dördüncü durum: Üçüncü durumun tam tersidir. Uyarmasıyla münkerin ortadan kalkacağını biliyor, fakat bununla beraber kendisine nahoş bir hakaretin dokunacağını da biliyorsa, mesela fâsık bir kimsenin kadehine taş atıp kırmak ve şarabını dökmek gibi veya fasıkın elindeki udunu ansızın çekip almak, yere çarpıp kırmak ve onu bu münkeri işlemekten alıkoymak gibi. . Fakat bununla beraber fâsığın kendisine saldırıp vuracağını biliyorsa, bu takdirde uyarıcılık ne farz ne de haramdır. Sadece müstehabtır. Zâlim bir sultana karşı hak bir söz söylemenin fazileti hakkında naklettiğimiz hadîs, bunun müstehab olduğuna delalet etmektedir, Fakat şüphe yoktur ki, burası korkunun 'zannedildiği' yerdir.

Burada uyarıcılığın müstehab olduğuna, Ebû Süleyman Daranî'den gelen şu rivâyet de delâlet eder: Ebû Süleyman der ki: 'Halifelerin birinden, bir konuşma dinledim. Ona karşı çıkmak istemedim ve biliyordum ki, karşı çıktığım takdirde öldürüleceğim. Fakat beni bu konuşmayı yapmaktan ölüm menetmedi. Ancak o zaman bir grup insan arasında bulunuyordum. Halka Mücâhid görünmek zihniyetinin bana galip gelmesinden ve böylece fiilimde ihlâssız olduğum halde öldürülmüş olmaktan korktum!'

Soru:'Allah yolunda mallarınızı harcayın ve elinizle kendinizi tehlikeye atmayın!' (Bakara/195) ayetinin mânâsı nedir?

Cevap: Tek Müslüman’ın büyük bir kâfir topluluğun üzerine saldırıp onlarla çarpışmasının helâl olduğunda hiçbir kimsenin şüphesi bulunmamaktadır, velev ki bu kimse kesinlikle öldürüleceğini bilse bile. . . Bu kişinin böyle yapmasının, çoğu zaman bu ayete ters düştüğü sanılır. Oysa hiç de zannedildiği gibi değildir. Aksine tehlike Allah için infakı terk etmektir.

Berra b. Azib der ki: "Tehlike, günah işleyip sonra 'benim tövbem kabul olunmaz' kanaatidir".

Ebû Ubeyde der ki: Tehlike bir günahı işleyip artık helâk oluncaya kadar herhangi bir hayır işlememek demektir'.

Madem ölünceye kadar kâfirlerin saflarına dalıp onlarla savaşmak caizdir, o halde uyarıcılıkta da böyle hareket etmek caizdir. Fakat eğer kişi kâfirlere saldırmakla onlara hiçbir zarar veremeyeceğini biliyorsa (iki gözü kör bir kimsenin kendini kâfirlerin içine atması gibi) veya aciz bir kimsenin kâfirlerin içine daldığında kesin olarak öldürüleceğini veya cesaretini göstermekten ötürü kâfirlerin kalplerini korkutacağını ve diğer Müslümanlar hakkında da 'müslümanlar ölümden perva etmiyorlar, onlarda Allah yolunda şehidlik sevgisi vardır' inancını düşmanda bırakacağını ve bu inanç ile şevket ve savletlerinin kırılacağını biliyorsa, o takdirde bu caiz olur.

Uyarıcı da böyledir. Hatta uyarıcının uyarmasının münkeri kaldırmakta müsbet tesir yapacağı söz konusu ise, uyarıcı için nefsini dövülmeye ve öldürülmeye arz etmek müstehab olur. Yine uyarmasının fâsıgın nüfuzunu kıracağını, diyanet ehlinin kalbini takviye edeceğini bildiği takdirde, her şeyi göze alıp uyarıcılık yapmak müstehabdır. Fakat zorba bir fasığı kılıcı ve kadehi yanında olduğu halde görürse, eğer 'şarap içme!' dediği takdirde, kadehini kafaya dikip kellesini kılıçla vuracağını biliyorsa, burada uyarıcılık için ben şahsen hiçbir çıkar yol görmemekteyim. Bu helâk olmanın ta kendisidir. Çünkü uyarmaktan gaye, dinde görünür şekilde müsbet tesir yapmaktır. Dine nefsini feda etmektir. Nefsi faydasız bir ölüme atmak ise, mânâsız bir harekettir. Hatta böyle yapmanın haram olduğunu kabul etmek daha uygundur.

Uyarmak, münkeri iptal ettiği veya uyarıcılığının faydası görüldüğü takdirde müstehab olur. Bu da ancak gelen tehlikenin sadece uyarıcının şahsına ait olması şartıyla caiz olur. Eğer uyarıcı bilse ki, uyarmasından ötürü, beraberindeki (arkadaşları veya) akrabası veyahut dostları da zarar görecekler, bu takdirde uyarması caiz değildir. Aksine haramdır. Çünkü bu münkeri kaldırmaktan aciz olmak demektir. Ancak bu münkerin kaldırılmasına çalışılmadığı takdirde ikinci bir münkerin işlenmesine yol açacağını ve burada hiçbir kuvvet sahibi olmadığını biliyorsa iş değişir. Ancak ('uyarıcılık yaparsam o münker bozulacaktır' şeklinde) bir bilgiye sahipse, fakat onun bu uyarması, uyarılanın dışında başka bir münkeri yapmaya sürüklüyorsa, bu takdirde, en açık fetvaya göre uyarıcılık helâl değildir. Çünkü maksat, mutlak mânâda dinen yasak ve çirkin olanların kaldırılmasıdır. İster Zeyd'den, isterse Amr'dan olsun. Bu şöyle anlatılabilir: Mesela bir insanın beraberinde helâl, fakat bir pisliğin içine düşmesiyle pis olan bir meşrubat vardır. Uyarıcı bilir ki, eğer bu harici pislikten ötürü pis olan bu meşrubatı dökersem bunun sahibi şarap içecek veya çocuklarına helâl içecek bulamadığından şarabı içirecektir. İşte bu takdirde, haricî pislikten dolayı pislenmiş olan fakat aslında helâl olan meşrubatı dökmekte hiçbir mânâ ve fayda yoktur. Şöyle denilebilir; o pislenmiş meşrubatı döktüğünden dolayı bir münkeri iptal etmiş oluyorsun. Ama şarabın içilmesine gelince, onu da kullanma kudreti yoktur. Bu ihtimali birçok kimse savunmuştur. Fakat uzak bir ihtimal de değildir. Çünkü bu meseleler fıkhî meselelerdir. Buralarda ancak zanna göre hüküm verilebilir. Tağyir edilmiş münkerin dereceleriyle tağyir ve uyarıcılığın sirayet ettiği münkerin dereceleri arasını ayırmak, uzak bir ihtimal değildir. Çünkü kişi, başkasının koyununu yemek için kestiği zaman, uyarıcı da onu koyunu kesmekten menettiği zaman, bir insanı kesip yiyeceğim biliyorsa burada uyarıcılık mânâsız kalmaktadır.

Evet! İnsan kesmekten veya insanın azalarından birini kesmekten menettiğinde, uyarılarının o adamı başkasının malını almaya sürüklediğini biliyorsa, burada uyarmanın bir anlamı vardır.

İşte bunlar, haklarında ictihad edilecek inceliklerdir. Uyarıcı bir kimse, bütün bu inceliklerde ictihadına tâbi olmalıdır. Bu inceliklerden ötürü deriz ki; avam tabakasından olan bir insan için ancak belli ve açık konularda uyarıcılık yapmak doğrudur. Şarap içmek, zina etmek ve namazı terk etmek gibi. . . Fakat günah oldukları ancak ictihadla bilinecek şeylere gelince, halktan bir kimse eğer bu konuya dalarsa, ifsad edip bozacağı, düzeltip yapacağından daha fazla olacaktır. İşte 'uyarıcılık ancak valinin tayiniyle sabit olur' diyen bir kimsenin görüşü bu noktada kuvvetli görünür, zira çoğu zaman uyarıcılığa marifetinin veya diyanetinin kusurluluğundan dolayı ehil olmayan bir kimse ortaya atılır, onun uyarıcılığı birtakım mefsedet ve melanetlere yol açar. Eğer Allahü teâlâ dilerse bu hususta perdeyi aralayacağız.

Soru: Siz kesinlikle 'uyarıcılıktan bir kötülük geleceğini veya uyarıcılığın fayda vermeyeceğini biliyorsa' dediniz. Acaba bu kesin bilgi yerine böyle olacağını sanıyorsa durum nedir?

Cevap: Bu hususlarda galip zan, ilim ifade eder. Ancak ilimle zan çarpıştığı zaman, aralarındaki fark belirir. Zira yakînî ilim zanna galip gelir. Başka yerlerde de ilim ile zan arasında ayrım yapılır. Kesinlikle uyarıcılığın fayda vermeyeceğini bildiği zaman uyarıcılığın farziyeti kendisinden düşer. Eğer galip zannına göre 'fayda vermiyor' kanaati veya Tayda verme' ihtimali söz konusu ise, bununla beraber bir kötülük de beklenmiyorsa, bu takdirde uyarmanın farz olup olmadığı hususunda ihtilaf edilmiştir. Fakat en açık fetvaya göre 'Bu takdirde uyarmak farzdır'. Zira zarar diye bir şey bulunmamaktadır, üstelik fayda da umulmaktadır.

Emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker hakkında rivâyet edilen diğer şeyler de her halükârda bunların yapılmasının farziyetini ifade eder. Biz ancak hususî yoldan fayda vermeyeceği bilinen şekilleri istisna ederiz. Bu istisnalar ya icma veya zahirî kıyasla olur. İş kendisi için değil, memur için kast olunur. Bu bakımdan amir, memurdan ümitsiz olduğu zaman işte hiçbir fayda yoktur. Ümitsizlik olmadığı takdirde farziyetin düşmemesi tarafını savunmak daha uygundur.

Soru: Olacağı kesin ve zannı galible bilinmeyen, fakat olup olmamasında şüphe olan veya zannı galibe göre, uyarıcılık yapana hiçbir kötülük dokunmayacaksa, fakat dokunacağı muhtemel ise, bu ihtimal uyarıcılığın farziyetini ortadan kaldırır mı? Yoksa kesinlikle bir kötülüğün kendisine isabet etmeyeceğini bildiği anda mı kendisine uyarma vazifesi farz olur veya zannı galible bir kötülüğün kendisine isabet edeceğini bildiği zaman hariç, her durumda mı uyarıcılık vazifesini yapmak kendisine farz olur?

Cevap: Eğer zannı galible uyarıcılıktan zarar göreceğini biliyorsa, uyarıcılık yapması kendisine farz değildir. Aksi takdirde farzdır. Sadece zarar göreceği ihtimali var ise bu takdirde farziyet ortadan kalkmaz. Çünkü uyarıcının zarar görmesi, her zaman mümkündür. Eğer zarar görüp görmeyeceği hususunda şüphelenirse, görüp veya görmeyeceği tarafını tercih eden bir delil mevcut değilse, burada düşünmek gerekir. Bu bakımdan burada şöyle demek ihtimali vardır. Uyarıcılık hakkındaki nassların umumi oluşu hasebiyle uyarıcılıkta aslolan farz olmasıdır, ancak bir mekruhun varlığıyla farziyet düşer. Mekruh da beklenilir bir şey olmalıdır. En açık fetva da budur. Buna rağmen şöyle demek de muhtemeldir: Kişi 'uyarıcılıkta zarar olmadığını' bildiği zaman uyarıcılık kendisine farz olur veya böyle bir zanda bulunduğu takdirde farz olur. Fakat emri bil ma'rufu gerektiren umumi nassların delâletlerine bakmak hasebiyle birinci ihtimal daha sıhhatlidir.

Soru: Uyarıcılıktan ötürü zarar görmenin beklenilmesi, korkaklık ve cesaret derecesine göre değişir. Kalbi zayıf, korkak bir kimse uzak bir ihtimali sanki görüyormuş ve ondan tirtir titriyormuş gibi yakın görür. Cesaretli ve atılgan bir kimse ise, gelebilecek zararı, güzel ümitlerden ibaret olan tabiatının hükmü olarak uzak görür. Ancak olup meydana geldikten sonra olacağına inanır. O halde hangisine güvenmek gerekir?

Cevap: Güven, ancak mûtedil tabiat, sâlim akıl ve sağlam mizaca olur. Çünkü korkaklık, hastalıktır. Kalpte bir zafiyettir. Sebebi ise kuvvetteki kusur ve tefritten ileri gelir. Tehevvur ise, kuvvetteki ifrat ve fazlalıktan ötürü itidal durumundan çıkış demektir. Bunların ikisi de eksiklik sayılır. Kemâl ise ancak şecaatla tabir edilen itidaldedir. Korkaklık ve cesaretin her ikisi de, bazen aklın eksikliğinden, bazen de ifrat ve tefritten dolayı mizacın bozukluğundan kaynaklanır. Çünkü mizacı korkaklık ve cesaret sıfatında normal olan bir kimse, bazen kötülüğün çıkacağı noktaları kavrayamaz ve böylece cesaretinin sebebi cahilliği olur. Bazen de kötülüğü kaldırmak noktalarını kavrayamamaktadır. Bu takdirde cehaleti korkaklığına sebep olur. Bazen de denemeler yoluyla şerrin geliş noktalarını, iteleyici sebeplerini bilir. Fakat şecaatli bir kimseye, yakın bulunan şerrin yaptığını, uzak bulunan bir şer de, kalbindeki bir zafiyetten dolayı atılganlık kuvvetinde gevşeklik meydana getirip kendisini yapmaktan alıkoyma hususunda aynı şeyi yapar.

O halde iki tarafa da iltifat edilemez. Korkak bir kimseye gereken vazife (hastalığını ortadan kaldırmak sûretiyle) korkaklığını kaldırmaya çalışmaktır. Korkaklığın illeti ise, cehalet veya zayıflıktır. Cehalet deneme ile zayıflık da korkutucu fiili zoraki bir şekilde yapa yapa normal bir hâle getirmek suretiyle ortadan kalkar. Zira yeniden münazara ve vaaza başlayan bir kimse tabiatının zayıflığından dolayı bazen bu vazifeyi yerine getirmekten korkar. Ama devam ettiği veya âdet haline getirdiği zaman, o zafiyetten kurtulur. Eğer zafiyet kalbi istila etmesi bakımından zaruri bir tabiat ve sökülmesi mümkün olmayan bir durum hâline gelirse, bu takdirde zayıfın hükmüne tâbidir. Nasıl ki hasta bir kimse, bir kısım vecibe ve vazifelerini ihmal hususunda mazur sayılıyorsa, böyle bir kimse de mazur sayılır. Bu sırra binaen şöyle deriz: Bir görüşe göre, deniz seyahatinden çok korkan bir kimse için farz haccı yapmak gayesiyle deniz seyahati farz olmaz. Fakat deniz seyahatinden fazla korkmayan bir kimseye farzdır. İşte emri bi'l ma'ruf ve nehyi an'il münker'in farziyeti hakkında da durum böyledir.

Soru: Umulan kötülüğün tarifi nedir? Zira bazen insanoğlu bir kelimeyi kötülük sayar, bazen bir vuruşu, bazen de uyarılanın aleyhinde dedikodu yapmayı kötülük kabul eder. Oysa dünyada hiçbir şahıs yoktur ki, uyarılsın da uyarana bir nebze eziyet vermesi umulmasın. Bazen de uyaranı saltanat sahibine ihbar eder. Bazen de uyarıcının şerefine halel getirecek şekilde bir mecliste onu tenkid eder. Bu bakımdan uyarıcılığın ve nasihatçiliğin farziyetini düşüren kötülüğün haddi ve tarifi nedir?

Cevap: Burada da engin bir düşünce vardır. Bu çok geniş ve uygulama şekilleri oldukça çoktur. Fakat bizler yayılmış kısımlarını birleştirmeye ve onları zapt u rapt altına almaya gayret edeceğiz. O halde deriz ki, mekruh matlubun zıddıdır. Halkın dünyada istedikleri dört maddede toplanır:

1. Nefisteki istekleri ilimdir.

2. Bedendeki istekleri sıhhat ve selâmettir.

3. Maldaki istekleri servettir.

4. Halkın kalbindeki istekleri ise nüfuzdur.

Bu bakımdan insanların istek ve amaçları ilim, sıhhat, servet ve nüfuz'dur. Nüfuz'un mânâsı da (servetin mânâsı paraya sahip olmak olduğu gibi) halkın kalbine sahip olmaktır. Çünkü halkın kalbi dünyevî hedeflerin tahakkukunun vesilesidir. Nitekim paraya sahip olmak, hedeflere varmanın vesilesi olduğu gibi. Nüfuz'un mânâsının tahkiki ileride gelecektir ve yine Mühlikât bölümünde kalbin nüfuza meyletmesinin sebebi de açıklanacaktır.

İnsanoğlu bu dört şeyi nefsine, akrabasına ve kendisiyle ilgili bulunan kimselere ister ve bu dört şey uğrunda iki şeyi de çirkin görür:

1. Meydana gelen ve mevcut olanın giderilmesini çirkin görür.

2. Hazırda olmayan ve beklenilen şeyin olmamasını çirkin görür. Yani olması beklenen şeyi engelleyen şeyleri çirkin görür.

Bu bakımdan zarar, ancak mevcut olanın ortadan kalkması veya beklenenin geciktirilmesinde söz konusudur. Çünkü beklenilen, oluşu mümkün olan bir şeyden ibarettir. Oluşu mümkün olan sanki olmuştur. Onun imkânını ortadan kaldırmak sanki oluşunu ortadan kaldırmaktır.

Bu bakımdan mekruh sadece iki kısma dönüşür:

a. Birinci kısım, beklenilenin oluşuna engel olunmasından korkmaktır. Böyle bir korkunun asla emri bi'l ma'ruf'un terkinde ruhsat sebebi sayılması uygun değildir. Biz, istenilen dört şeyin misallerini gösterelim:

—İlim: Bunun misali hocasının kendisi hakkındaki müsbet durumunu değiştireceğinden, dolayısıyla tâlim ve terbiyesinden vazgeçeceğinden korktuğu takdirde onunla ilgili bir kimseye karşı uyarıcılık vazifesini terk etmesidir.

—Sıhhat: Hastalığını kontrol etmek için yanına gelen doktorun sırtında mesela ipekli elbise gördüğü halde, doktorun geç gelmesinden ve bundan dolayı da beklenilen sıhhatin gecikmesinden korkarak uyarıcılık vazifesini doktora karşı terk etmesidir.

—Mal: Maaşını keseceği ve kendisine iyiliklerde bulunmayacağı korkusuyla kendisine yardım eden bir kimseye karşı (sultan veya sultanın arkadaşlarına yapıldığı gibi) uyarıcılık vazifesini terk etmesidir.

—Nüfuz: Gelecekte yardımını umduğu ve nüfuzundan bir şeyler beklediği bir kimseye karşı uyarıcılık vazifesini, gelecekte yardımını keseceğinden korkarak terk etmesidir.

Bütün bu durumlarda uyarıcılığın farziyeti düşmez. Çünkü bunlar yasaklanan birtakım fazlalıklardır. Fazlalıkların elde edilmesine zarar demek mecazîdir. Hakiki zarar, hali hazırda var olan bir şeyin yok olmasıdır. Bundan ancak ihtiyacın gerektirdiği bir şey istisna edilir ki bu şeyin yok olmasında, münker ve çirkine karşı susmanın mahzurundan daha fazla bir mahzur vardır. Nitekim hâli hazırda kemirici bir hastalıktan dolayı doktora muhtaç olduğu, sıhhat bulması da doktorun tedavisinden umulduğu ve doktorun gecikmesinde hastalığın gittikçe şiddetleneceği, uzayacağı ve bazen de ölüme götürmesi ihtimali olduğu gibi.

İlimden gayem; benzeriyle suyu kullanmayı terk etmenin ve toprakla teyemmüm etmeye gitmenin caiz olduğu zann demektir. Bu bakımdan bu sınıra vardığında uyarıcılığın ve nasihatçiliğin terkine ruhsat verilmesi uzak bir ihtimal değildir.

İlimde olmasına gelince. . . Adamın dinin önemli meselelerinin cahili olması gibi. . Buna rağmen sadece bir öğretmen bulabilmiştir. O öğretmeni bırakıp başka birisine gitmeye de gücü ve takati yoktur ve uyarılan kişinin o öğretmene gitme yolunu yüzüne kapatacağını da bilir. Çünkü o öğretmen uyardığı adama bağlıdır veya onun sözünü dinler. Bu takdirde dinin önemli şeylerini terk etmek mahzurlu olur. Uyarmaktan vazgeçmek de mahzurlu olur. Bu mahzurların birinin diğerine tercih edilmesi uzak bir ihtimâl değildir. Tercih işlemi de dinin önemli şeyleriyle ilgili olduğu için ilme olan ihtiyacının büyüklüğüyle, işlenilen münkerin kötülüğüne göre değişir.

Malda ise, çalışmaktan ve dilenmekten acizdir, tevekkülde de kuvvetli bir nefse sahip değildir, kendisine nafaka veren şahıstan başka kimse de yoktur, eğer o şahsı uyarırsa rızkını kesecektir. Bu sefer rızkını elde etmek için haram bir şeyin ardına düşmeye mecbur olacak veya acından ölecek bir kimse gibidir. Bu kimse için de hakkında durum şiddetlendiği zaman, susmasına ruhsat verilmesi uzak bir ihtimal değildir.

Nüfuza gelince, uyarıcıya kötü bir kimsenin eziyet vermesidir. Bu kimse ancak sultandan aldığı bir nüfuz ile o kötünün şerrinden emin olabilir. Oysa sultanın nüfuzundan yararlanmak da ipekli giyen veya içki içen ve sultanın yakını olan bir kimse vasıtasıyla mümkündür. Eğer bu içki içen veya ipekli giyeni uyarırsa, o da aracılık yapıp kendisine vasıta olmaz. Dolayısıyla nüfuzu elde etmekten de mahrum kalır. Böylece o şeririn eziyeti de devam eder. İşte bu durumlar olduğu zaman bunları istisna etme uzak bir ihtimal değildir. Fakat bütün bu durumlarda yapılması gereken şey uyarıcının ictihadına bağlıdır. Hatta uyarıcı bu hususta kalbinden fetva istemelidir. Mahzurların birini diğeriyle karşılaştırmalıdır. Nefsinin hevasına göre değil, İslâm'a göre tercih yapmalıdır. Eğer İslâm'a göre susmak tarafı ağır basarsa, susmasına mudarat denir. Eğer nefsinin hevasına göre susmak tarafı ağır basarsa susmasına müdahene (yağcılık) denir. Bu bâtınî bir iştir. Ancak ince bir bakışla buna vâkıf olunur. Fakat murakâbe eden Allahü teâlâ basirdir. O halde her dindara bu hususta kalbini murakâbe etmek ve Allah'ın her türlü güce sahip olduğunu bilmek gerekir. Böylece bu sükût ya dindendir veya nefsinin hevasındandır. Her nefis, işlemiş olduğu kötülük veya hayrı Allah nezdinde hazır olarak görecektir, velev ki bu işledikleri kalbinden geçirilmiş bir fikir veya gözüyle süratli bir şekilde yapılmış bir bakış olsun. Zulüm olmaksızın ve cefaya uğramaksızın bütün bunları Allah'ın divanında hazır görecektir. Allahü teâlâ kullarına zulmedici değildir.

b. İkinci kısma gelince, hazırda olanın yok olup kaldırılmasıdır. İlim hariç diğer dört şey hakkında susmanın caiz olması hususunda bu muteber bir mazerettir. İlmin ise yok olmasından ve kaldırılmasından korkulmaz. Ancak kişinin kusur yapmasıyla olursa durum değişir. Aksi takdirde hiç kimse başkasının ilmini yok etmeye muktedir değildir. Her ne kadar başkasının sıhhatini, selâmetini, servet ve malını yok etmeye muktedir ise de. . . Bu da ilmin şerefli olmasının sebeplerinden birisidir. Çünkü ilim dünyada devam eder. Sevabı ise, âhirette devam eder. Hiçbir zaman ilmin sonu gelmez.

Sıhhat ve selâmete gelince, bunların yok olması dövülmekledir. Bu bakımdan uyarıcılıktan dolayı kendisine elem ve eziyet verecek şekilde dövüleceğini bilen bir kimseye uyarmak gerekmez. Her ne kadar daha önce dediğimiz gibi bu şekildeki uyarma müstehab ise de. . . Madem ki vurmak sûretiyle acıtmakta hüküm budur, o halde yaralamak herhangi bir azasını kesmek ve öldürmekte bu hüküm daha da açıktır.

Servete gelince, kişi bilir ki, uyarıcılık ve nasihatçilik yaptığı takdirde evi tahrip edilip elbiseleri paramparça edilecektir. Böyle olacağını bilmek de uyarma farziyetini ortadan kaldırır. Sadece müstehab olmak ciheti kalır. Zira dinine dünyasını feda etmekte sakınca yoktur. Dövülme ve yağmalanmanın her birinde asgari bir sınır vardır ki, bu pek önemli bir şey değildir. Meselâ malından bir tane alınması veya bir tokat vurulması gibi. . . Âzami olarak da bir sınırı vardır ki onu dikkate almak gerekli olur. Bunun ortalama bir sınırı da vardır ki, şüphe ve ictihadı gerektiren bir yerde olur. Dindar bir kimseye bu hususta ictihad gerekir ve mümkün olduğu kadar dinî tarafını tercih etmelidir.

Nüfuza gelince, onun yok olması, uyarıcıya elem vermeyen bir şekilde vurmak veya bir cemaatin içerisinde küfretmek veya mendilini boğazına dolayıp şehirde gezdirmek veya yüzü siyaha boyayıp dolaştırmakla olur. Bütün bunlar elem vericidir. Bunun da birçok dereceleri vardır. En ağırı 'mürüvvetin düşüşü' denen durumdur. Yalınayak başı kabak şehirde gezdirmek gibi. . Böyle bir durum, kişinin uyarıcılık hususunda susmasını caiz kılar. Çünkü dinen mürüvvetin korunması emrolunmuştur. Uyarıcıya bu muameleyi yapmak ise çeşitli darbelerle bedende yapılan elemden çok daha üzücüdür. Birkaç paranın kaybolmasından da daha acıdır. İşte bu bir derecedir. İkinci derece 'katıksız nüfuz' ve 'yüksek rütbe' diye tabir olunur. Çünkü yeni elbiselerle çıkmak süstür. Atlara binmek de öyle. . Bu bakımdan eğer kişi uyarıcılık yaptığı takdirde, emsalinin giymeyi âdet edinmediği elbiseler içerisinde yaya gezmeye zorlanacaksa, bu düşünmeye değer bir durumdur. İşte bunlar birtakım meziyetlerdir. Bunları korumaya devam etmek güzel bir şey değildir. Ama mürüvvetin korunması güzeldir. Bu bakımdan böyle akıbetlere düçar olmasın diye uyarıcılık vazifesinin düşmesi uygun değildir.

Dil ile hakarete uğrayacağından korkması da bu mânâdadır. Bu hakaret ya huzurunda ve yüzüne cehalet, hamakat, riya ve iftiraya nisbet edilmekle, dil ile kendisine saldırıda bulunmakla veya bulunmadığı bir zamanda gıybetin her çeşidiyle saldırıya uğramakla olur. Bunlar uyarıcılığın farziyetini düşürücü değildirler. Çünkü burada ancak nüfuzun fazla gerekmeyen kısımları ortadan kalkar. Eğer kınayıcının kınaması, fâsığın gıybet yapması, küfretmesi ve azarlaması veya uyaranın derecesinin fâsığın ve ona benzer kimselerin kalbinden düşeceği ihtimaliyle uyarıcılık vazifesi terk edilirse, bu takdirde hiçbir vakit uyarıcılık farz olmaz. Zira uyarıcılık hiçbir zaman bu gibi hareketlerden ayrılamaz. Meğerki kötü görülen ve uyarmaya vesile olan gıybet olsun ve eğer bu yapılan gıybeti tenkid ederse gıybetçi, gıybet edilenin hakkında susmayacağı gibi bu sefer uyarıcıyı da gıybet edilene nisbet edip gıybete sokacağını bilirse bu takdirde uyarıcılık haramdır. Çünkü bu uyarıcılık günahın artmasına sebep olur. Eğer uyarıcılıktan dolayı gıybet edilenin yakasını bırakıp sadece uyarıcının yakasına yapışacağını biliyorsa, bu takdirde uyarma kendisine farz değildir. Çünkü gıybet edilenin gıybeti günah olduğu gibi, uyarıcının gıybetini yapmak da günahtır. Fakat bu takdirde kendi nefsini Müslüman kardeşlerinin nefsi yerine gıybet oklarına hedef yapması ve nefsini feda etmesi bakımından uyarıcılık yapmak müstehab olur. Nassların umumiliği uyarıcılığın farziyetinin çok kuvvetli ve susmanın da tehlikesinin çok büyük olduğuna delâlet etmektedir. Bu bakımdan ancak dinen tehlikeli olan bir şey uyarıcılığı bırakmayı ruhsatlı hâle getirir. Mal, can ve mürüvvetin şer'an önemi ise açıktır. Nüfuzun ve dünyevî büyüklüğün meziyetleri, süsün dereceleri, halkın övülmesinin istenmesine gelince, bütün bunlarda tehlike diye bir şey yoktur.

Ama bu tip kötülüklerin çocuklarının veya akrabalarının başına geleceği korkusundan dolayı uyarıcılığı terk etmesine gelince, bu kendi nefsine isabet edeceğinden korktuğundan daha hafiftir. Çünkü kişinin kendi işinden dolayı eziyet görmesi, başkasının işinden dolayı eziyet görmesinden daha şiddetlidir.

Fakat bu durumlar, dinî yönden incelendiği takdirde kendinin başına gelmesinden daha üstün kabul edilmelidir. Çünkü kişi kendi haklarında müsamahakâr davranabilir. Fakat başkasının hakkından taviz verip müsamaha göstermeye yetkisi yoktur. Bu bakımdan uyarmasından ötürü çocukları ve akrabaları için böyle bir tehlike söz konusu ise susması uygundur. Zira uyarmasından dolayı onların ziyan olan hakları, eğer dövülmek ve yağma edilmek gibi haksızlıkla ziyan olursa, buna yol açan uyarıcılığı yapmamalıdır. Çünkü bir münkeri kaldırmak, ikinci bir münkerin işlenmesine yol açmış olur. Eğer onların hakları günah yoluyla ortadan kalkmıyorsa, bu takdirde Müslüman’a eziyet vermek olur ve bu da ancak onların rızasını almak sûretiyle yapılabilir. O halde nasihatçinin uyarması, yakınlarının üzülmesine sebep olduğu takdirde onu terk etmelidir. Zengin akrabaları olan bir zahid gibi. . . Bu zahid eğer sultana karşı uyarıcılık vazifesini yaparsa (malı olmadığından) kendisi için malının ziyan olma korkusu yoktur. Fakat akrabalarının mallarını gasbederek kendisinden intikam almaya kalkışabilir. Bu bakımdan kişinin uyarması, akraba ve komşularına zarar getiriyorsa, uyarmayı terk etmelidir. Çünkü Müslümanlara zarar vermek haram ve mahzurludur. Nitekim münkeri görüp susmanın mahzurlu olduğu gibi. . . Evet! Uyarması sebebiyle akraba ve komşularının can ve mallarına gelen zarar veya şereflerine dokunan zillet derecelerine göre değişir.

Soru: Herhangi bir kimse, azalarından birisini kesmek isterse, onu menetmek ancak onunla döğüşmekle mümkünse ve bu boğuşma da çoğu zaman onun ölümüne sebep olursa, acaba azasını kesmek istediğinden dolayı kendisiyle mücadele yapılır mı? Eğer siz, 'evet, bundan dolayı onunla harbedilir' derseniz, bu imkânsızdır. Çünkü böyle yapmak bir azanın helak edilmesinden korkarak bir nefsi telef etmek olur. Aynı zamanda telef edilmesi engellenmek istenilen o aza da onunla beraber telef olup gider.

Cevap: Amacımız azasını korumak değildir. Aksine, münker ve günahın yolunu kapatmaktır. Onu uyarıcılık uğrunda öldürmek ise, günah değildir. Fakat ona azasını kesmek imkânını vermek günahtır. Bu tıpkı bir Müslüman’ın servetine saldıran bir kimseyi, ölümüne sebebiyet verecek şekilde engellemeye çalışmak gibidir. Böyle yapmakla, biz bir Müslüman’ın malından olan bir dirheme karşılık, diğer bir Müslüman’ın canını feda etmek caizdir demiyoruz, aksine zulmü önlemek amacıyla caizdir diyoruz. Çünkü bir Müslüman’ın canını bir dirheme feda etmek mümkün değildir. Fakat Müslümanların mallarını almaya çalışmak günahtır. Günahı kaldırmak için onu öldürmek ise günah değildir. Çünkü burada amaç günahları defetmektir.

İtiraz: Öyleyse biz, kişinin tek başına kaldığı takdirde bir organını keseceğini biliyorsak, günah kapısını kapatmak için derhal onu öldürmemiz uygun olur.

Cevap: Bu kesin olarak bilinmez! Ayrıca günahın vehmedilmesiyle Müslüman’ın kanını akıtmak caiz değildir. Fakat biz hâlihazırda azasını kesmeye başladığını gördüğümüz zaman mâni olmaya çalışırız. Mâni olduğumuzda karşı gelirse onunla kavga ederiz. Eğer kavgada ölürse bizi bağlayıcı olamaz.

Bu bakımdan her günahın üç durumu vardır:

1. Sonu gelen günah kısmından olmaktır. Günahın bu kısmının cezası, had veya tazirdir. Bu had ve taziri cemiyetin fertleri değil, idareciler tatbik edebilir.

2. İkincisi, günahın hazır bulunması ve sahibinin de işlemesidir. İpekli elbise giymesi, ud'u elinde tutması, şarabı eline alması gibi. . . Böyle bir günahı mümkün olan şekille engellemek farzdır. Fakat şu şartla ki, bu günahtan daha fahiş veya en az onun gibi bir günaha sebebiyet vermiyorsa. . . Bu günahı engelleme yetkisi, toplumun bütün fertlerine aittir.

3. Üçüncüsü, münkerin beklenir olmasıdır. İçki meclisini süpürmek, süslemek ve gülleri demet yapmak sûretiyle içki masası hazırlayan, fakat henüz içkiyi getirmeyen bir kimse gibi. . . İşte bu kimsenin durumu şüphelidir. Zira çoğu zaman günah işlemesine bir mâni çıkar ve işleyemez. Bu bakımdan fertler, gelecek zamanda içki içmeye hazırlanan bir kimseye ancak va'z ve nasihat yoluyla engel olabilir. Azarlamak ve vurmak ise, fertler için caiz değildir. Sultan da ancak daimi bir âdet ve gelenekle bu kimsenin o günahı işleyeceğini bildiği zaman onu azarlayıp dövebilir. Çünkü bu adamın günaha götürücü sebebe tevessül ettiğini, günahın işlenmesine ancak günah işleyenin beklemesinden başka bir çare olmadığı bir durum söz konusudur. Bu da gençlerin kadın hamamlarının kapılarında (hamama girip çıktıkları zaman) kadınlara bakmak için beklemeleri gibidir. Bu gençler her ne kadar, geniş olduğundan dolayı girip çıkan kadınların yolunu daraltmıyorlarsa da, onları oradan kaldırmak sûretiyle uyarıcılık yapmak caizdir. Onları orada bekledikleri için azarlamak ve dövmek sûretiyle menetmek de caizdir. Bunun incelemesi yapıldığı zaman sadece burada durmanın bile günah olduğu anlaşılır. Her ne kadar günahkârın gayesi beklemenin arkasından gelen bir şey ise de. . .

Nitekim yabancı bir kadınla, hiçbir şey olmasa da tenha bir yerde bulunmanın günah olduğu gibi. . . Çünkü bu tenhalık, günahın işleneceği zannedilen bir durumdur. Günahın işlenmesinin zann olunduğu yer ise, günahın ta kendisidir. Zannın yerinden gayemiz, çoğu zaman insanoğlunun orada günaha girmeye maruz kaldığı yer demektir. Şöyle ki, insanın öyle bir yerde günahtan çekinmeye gücü yetmez. Bu bakımdan bu durumda uyarıcılık, hazır bulunan bir günahtan ötürü yapılmış olur, gelecek bir günahtan ötürü değil. . .

22) Kitab'ul-İlim'de geçmişti.

23) Ebû Dâvud, Tirmizi, İbn Mâce

24) Tirmizî, Nesâî, İbn Mâco

25) Müslim ve Buhârî

26) Nikâh bölümünde geçmişti.

19-3

II. Rükün

Uyarıcılığın yapıldığı yer. Bu hâlihazırda mevcut olan, uyarıcıya araştırmaksızın görünen, ictihad olmaksızın münker olduğu bilinen münker demektir. Bu saydıklarımız dört şarttan ibarettir. Biz bu şartları inceleyelim:

1. Birinci şart yapılan işin münker olmasıdır. Münkerden gayemiz; şer'an mahzurlu bulunan demektir. Biz masiyet terimini terk edip münker terimini kullandık. Çünkü münker terimi, masiyet teriminden daha umumidir. Zira içki içen bir deliyi veya bir çocuğu gören bir kimseye o delinin veya çocuğun elindeki içkiyi dökmek ve kendisini içkiden menetmek gerekir. Böylece bir deli erkeğin, bir deli kadınla veya bir hayvanla zina ettiğini gördüğünde onu menetmesi gerekir. Bu engelleme, yapılan işin çirkin olmasından ve insanlar arasında yapılmasından ötürü değildir. Aksine bu fiili tenha bir yerde görürse, yine de menetmesi farzdır. Oysa deli bir insanın bu yaptığına günah denilmez. Zira yapanı bulunmayan bir günahın düşünülmesi mümkün değildir. Bu bakımdan 'münker' terimi 'ınasiyet' teriminden daha geniş ve bu şekillere daha fazla delâlet eder. Biz 'münker' teriminin kapsamına, küçük ve büyük günahların tamamını soktuk. Hatta hamamda avretini açmak, yabancı bir kadınla tek başına bir yerde bulunmak, yabancı kadınları süzmek, bütün bunlar küçük günahlardandır ve bunlar için uyarıcılık yapmak da farzdır. Küçük ve büyük günah arasındaki fark hakkında bazı yaklaşımlar vardır ve Tevbe Kitabında izah edilecektir.

2. İkinci şart hâlihazırda mevcut olmasıdır. Bu şart, içkisini bitirdikten sonra uyarılmak istenen bir kimseye karşı uyarma vazifesini yapmaktan sakınmak demektir. Zira böyle bir kimseyi uyarmak artık fertlerin vazifesi değildir. Münker de zâten işlenilmiştir. Bu şart aynı zamanda ikinci bir durumda meydana gelecek bir münkerden dolayı uyarmaktan da kaçınmak demektir. Hâlinin karînesiyle gelecek gecede içki içeceği bilinen bir kimse gibi. . . Böyle bir kimse ancak va'z ve nasihatle uyarılır. Fakat bu niyetinden vazgeçerken va'z ile uyarılması da caiz değildir. Çünkü bu takdirde yapılan vaazda Müslüman hakkında sui zann söz konusudur. Kişi çoğu zaman doğru söyleyip yapmayı düşündüğü bir fiili herhangi bir sebepten dolayı yapmayabilir. Bu bakımdan bizim söylediğimiz bu inceliğe dikkat etmelidir. Şöyle ki, yabancı bir kadınla tenhada yalnız kalmak, mevcut bir günahkârlıktır. Kadın hamamının kapısında beklemek ve buna benzer hareketler de böyledir.

3. Üçüncü şart münker açıkça yapılıyor olmalıdır. Muhtesib (uyarıcı ve nasihatçi) araştırmaksızın, onu görebilmelidir. Bu bakımdan herhangi bir kimse evinde, kapısını kilitlemek sûretiyle günahını gizlerse, onun günahını öğrenmek için araştırmak caiz değildir. Allahü teâlâ böyle bir araştırmayı yasaklamıştır. Hazret-i Ömer ile Abdurrahman b. Avf’ın bu husustaki kıssaları meşhurdur. Biz bu kıssayı Sohbet Âdâbı bahsinde zikretmiştik.

Yine rivâyet edilir ki, Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) bir adamın duvarına tırmandı. Adamı kötü bir durumda gördü. Adamın yaptığını tenkid etti. Bu durum karşısında adam şöyle dedi:

—Ya emir'ul Mü'minîn! Eğer ben bir yönden Allah'a isyan etmişsem, sen üç yönden Allah'a isyan etmiş bulunuyorsun!

—Onlar nelerdir?

—Allahü teâlâ 'Araştırmayınız' (Hucurât/12) buyurmuştur. Oysa sen araştırdın. Allahü teâlâ;'İyilik, evlere (cahiliyyet devrinde olduğu gibi) arkalarından (girmeniz) değildir' (Bakara/189) buyurmuştur. Oysa sen damdan içeriye baktın. Allahü teâlâ 'Ey îman edenler! Kendi ev ve odalarınızdan başka evlere, sahiplerinden izin almadan ve selâm vermeden girmeyiniz' (Nûr/27) buyurmaktadır. Sen ise, selâm vermeden girdin.

Bu durum karşısında Hazret-i Ömer adamı cezalandırmadı. Fakat tevbe etmesini şart koştu ve bunun için de Hazret-i Ömer (radıyallahü anh) minberde hutbe okurken sahabe ile istişare mahiyetinde 'Devlet başkanı şahidsiz olarak bir münkeri bizzat görürse tek başına ceza tatbik edebilir mi?' diye sordu. Hazret-i Ali 'Bu cezanın tatbiki iki adil şahide bağlıdır. Burada bir kişi yeterli olmaz' dedi.

Biz bu haberleri Sohbet Âdabı bahsinde Müslümanların hakkını beyan ederken zikretmiştik. Burada ikinci bir defa tekrara lüzum görmüyoruz.

Soru: Münkerin açık veya gizli olmasının şekli nedir?

Cevap:Kapısını arkadan kilitleyen, duvarlarla kendini örten bir kimsenin izni olmaksızın evine girip durumunu öğrenmeye ve günahını tesbit etmeye çalışmak caiz değildir. Ancak evde yapılan günah, dışarıdakilerin haberi olacak derecede açığa çıkarsa, o vakit içeriye girilebilir. Mizmar ve telli sazların dışarıdan dinlenen sesleri gibi. . . Bu sesler, duvarları aşacak derecede yükseldiği zaman, bu saz nağmelerini dinleyen bir kimse için, eve izinsiz girmeye ve melahi (oyun) aletlerini kırmaya yetkisi vardır.

Sarhoşların naraları, aralarında belirli olan kelimeleri konuşmaları, seslerinin çarşıdaki insanların duyabileceği şekilde yükseldiği zaman da, günah açıkça işleniyor demektir. İşte bu tarz bir açıklık, uyarıcılığı gerektiren açıklıktır. O halde, ancak duvarlardan girmekle bir ses veya koku duyuluyorsa, onun içki kokusu olma ihtimali olduğu gibi, helâl meşrubâtın kokusu olma ihtimali de varsa, onu dökmek için oraya girmek caiz değildir. Eğer halin karînesiyle 'bu adamlar içmeyi âdet edinmişlerdir' diye düşünüyorsa ve kokuyu alıyorsa, bu takdirde uyarıcılık yapmanın gerekliliği muhtemeldir ve açıkcası bu durumda uyarıcılık caizdir. İçki şişesini yeninde veya eteğinin altında sakladığı zaman veya oyun aletlerini sakladığı zaman da durum böyledir. . .

Bu bakımdan fâsık olduğu bilinen bir kimsenin eteğinin altında birşey bulunduğu zaman o şeyin münkerlerden olduğu özel bir alâmetle bilinmediği takdirde, onu görmek için onun elbisesini kaldırmak caiz değildir. Çünkü onun fâsıklığı mutlaka onun eteğinin altında bir şarap şişesi sakladığına delâlet etmez.

Çünkü fâsık bir kimse sirkeye ve başka meşrubatlara da muhtaçtır. Bu bakımdan gizlenmiştir diye 'şaraptır, eğer helâl bir meşrubat olsaydı gizlemezdi' şeklinde bir delil getirmek caiz değildir. Zira gizlemenin sebepleri oldukça çoktur. Eğer koku geliyorsa, bu takdirde düşünmek gerekir. Açık fetvaya göre, bu takdirde uyarıcılık vazifesini yapabilir. Çünkü koku, zannı ifade eden bir alâmettir. Zann ise, bu durumlarda ilim gibidir. Eğer kendisini örten elbise inceyse, ud aleti böyle bir durumda çoğu zaman şekliyle bilinir. Bu bakımdan şeklin işareti, koku ve sesin işareti gibidir. İşaretle bilinen birşey ise, gizlenmemiş sayılır. Hatta açık kabul edilir. Oysa Allahü teâlâ bize 'Allah'ın gizlediğini gizlememizi', kötü tarafını gösterene karşı da uyarıcılık yapmamızı emrediyor. Kötü tarafının gösterilmesinin birçok dereceleri vardır. Bazen kulak, bazen koku, bazen görme, bazen de dokunma duyusuyla bilinirler. Biz bilmeyi sadece 'göz' duyusuna tahsis etmiyoruz. Aksine burada gaye 'ilim'dir. Gözün haricinde kalan diğer duyular da, göz gibi, ilim ifade eder. Bu bakımdan ancak elbisenin altında saklı bulunanın içki olduğu bilindiği takdirde kırılması caiz olur. Uyarıcı, elbisesi altında birşey saklayan kimseye 'Onu bana göster, ne olduğunu bileyim' demeye yetkili değildir. Çünkü bu casusluk demektir. Casusluğun mânâsı ise saklanan şeyi bildiren emare ve alâmetleri istemek demektir. Bu bakımdan saklanan şeyi bilmeyi sağlayan emare olur ve bilgiyi gerektirirse, istediğine göre hareket etmek caiz olur. Fakat emare ve alâmet istemeye ruhsat verilmemiştir.

4. Dördüncü şart, ictihadsız münker olduğunun belli olmasıdır. Bu bakımdan ictihada bağlı durumlarda uyarıcılık yapılamaz. O halde Hanefi mezhebinden olan bir kimse 'Dub' (keler) 'Deb' (Sırtlan) denilen hayvanların etini veya besmelesiz kesilen hayvanın etini yiyen bir Şafiîye 'sen neden bunları yiyorsun, bunlar haramdır' diye uyarıcılık yapamaz. (Zira bunlar Şâfiîlere göre helâldir) .

Şâfiî olan bir kimse için de sarhoş etmeyen 'nebiz'i içen bir Hanefî'ye çıkışması ve uzak akrabaların mirasını yemesi, şufa hakkıyla aldığı bir evde oturması ve bunlara benzer ictihad konusu olan şeyler yaptı diye çıkışma yetkisi yoktur.

Evet eğer Şâfiî bir kimse, kendisi gibi Şâfiî olan bir kimsenin nebiz içtiğini görürse veya velisiz bir kadını nikah ettiğini ve bu nikahla cima'da bulunduğunu görürse, burada uyarıcılık yapar mı, yapmaz mı diye düşünülmüştür. Fakat en açık fetvaya göre burada uyarıcılık yapmak ve bu fiili reddetmek yetkisine sahiptir. Zira ilim tahsil edenlerden hiçbiri 'müctehid için başkasının ictihadına göre amel etmek caizdir' dememiştir ve yine 'Taklid etmek için bir şahsı seçmiş ve o şahsın bütün âlimlerden daha üstün olduğunu kabul etmiş bir mukallid için, o şahsın mezhebini bırakıp başkasının mezhebine yapışma yetkisi vardır' da dememişlerdir. Böyle bir mukallid 'Mezhebleri kritik edip onların içinden hoşuna gideni alabilir' diyen de mevcut değildir. Aksine her mukallid için, bütün tafsilatta taklid ettiği imama tâbi olmak gerekir. Hal bu iken, taklid ettiği imama muhalefet etmesi tahsil erbabı arasında ittifakla münker bir harekettir. Bu çirkini yaptığından dolayı âsi kabul edilmiştir. Bundan daha girift bir mesele doğar.

Hanefî olan bir kimse için, velisi bulunmayan bir kadınla evlenen bir Şâfiî'ye itiraz etme selahiyeti vardır. 'Senin bu yaptığın esasında haktır. Fakat senin için hak değildir. Çünkü Şâfiî mezhebinin doğruluğuna inanmanla beraber böyle yapman senin bu fiilini iptal eder. Senin için doğru olan bir mezhebe muhalefet etmen senin için günahtır. Her ne kadar bu yaptığın Allah nezdinde sevap ise de. . . '

Şâfiî bir kimsenin, kendisiyle beraber 'dub' (keler) denilen hayvanın etini yemeye, besmelesiz kesilen ve benzeri hayvanların etini yemeye katılmak isteyen Hanefî mezhebinden olan bir kimseye böyle itiraz etmeye hakkı vardır: 'Sen Şâfiî mezhebi, Hanefî mezhebinden daha kuvvetli ve ona tâbi olman daha evladır şeklinde inanmalısın, sonra benimle beraber bu etten yemeye katılmalısın veya böyle inanmadığın takdirde bu eti yeme. Çünkü senin inancına göre bu et haramdır'.

Sonra bu durum duyularla hissedilen başka bir işe kayar. Mesela sağır bir kimse zina maksadıyla bir kadınla cinsî ilişki kurar. Uyarıcı da bilir ki, bu kadın, bu sağır daha küçükken, babası tarafından sağıra nikahı kabul edilen bir kadındır. Fakat sağır bunu bilmez ve sağırlığından dolayı bunu kendisine tarif etmekten de acizdir veya sağır uyarıcının dilini anlamamaktadır. O halde sağır, bu kadının yabancı olduğuna inanmakla beraber, onunla cinsi ilişki kurduğundan dolayı günahkâr olur ve âhirette bunun cezasını çeker. Bu bakımdan uyarıcının onu böyle yapmaktan menetmesi uygundur. Oysa esasında kadın, sağırın zevcesidir. Bu durumun Allah'ın indinde helâl olması bakımından yasaklanması hakikatten uzak görünüyor. Fakat sağırın yanlışlığı ve cehaletinden ötürü kendisine haram olduğu için buradaki uyarıcılık hakikate yakındır.

Şüphe yoktur ki kişi, hanımını boşamayı meselâ uyarıcının kalbinde bulunan bir niteliğe bağlarsa, mesela onun isteğine veya öfkesine veya başka bir sıfatına bağlarsa ve o sıfat da uyarıcının kalbinde meydana gelmişse, fakat buna rağmen uyarıcı bir türlü bunu ne kadına ne de kocasına söylememişse de, hakikatte bu talak vaki olmuştur. Bu duruma göre, bu kocanın hanımıyla cinsî ilişki kurduğunu gördüğü zaman mâni olması gerekir. Yani diliyle mâni olmalıdır. Çünkü bu fiil zinadır. Ancak zina eden kişi bunu bilmemektedir. Uyarıcı ise bilmektedir ki, kocası bu kadını üç talakla boşamıştır. Fakat eşlerin burada uyarıcının nefsindeki sıfatın varlığını bilmediklerinden dolayı günahkâr olmadıkları, bu münker fiili münker olmaktan çıkarmaz. Bu bilgisizlik, deli bir kimsenin zinasına müsamaha etmesini gerektirmez ve uyarıcı bakımından mazeret değildir. Çünkü biz daha önce 'deliyi zinadan menetmesi gerekir' demiştik. Mademi ki sadece Allah katında münker, yapan nezdinde münker olmayan ve cahillik özründen dolayı yapanın günahkâr olması da sözkonusu olmayan birşeyi menediyorsa, bunu da menetmelidir. Bunun aksi olarak şöyle demek lâzım gelir: Allah nezdinde münker olmayan, ancak yapanın cehaletinden dolayı yapanın nezdinde münker görüleni menedemez. Böyle hüküm vermek de en açık fetvadır. İlim Allah'ın nezdindedir.

Bundan şu sonuç çıkar: Hanefî mezhebinde olan bir kimse, velisiz nikah hususunda, Şâfiî mezhebinde olan bir kimseye itiraz edemez. Ancak Şâfiî mezhebinden olan bir kimse bu hususta aynı mezhebin sâliklerinden birine itiraz edebilir. Çünkü uyaran ve uyarılanın ittifakıyla itiraz noktası münkerdir. Bu meseleler fıkhın ince meseleleridir. Burada ihtimaller çarpışmaktadır. Biz ancak halen bizim nezdimizde daha kuvvetli görünen bir şekilde fetva verdik. Biz kesinlikle 'bizim zıddımıza fetva verip öteki tarafı tercih edenin yanıldığına' hükmediyoruz.

Eğer bize muhalefet eden kişi 'uyarıcılık kesin olan bir şeyde yapılır' kanaatinde ise (ki bu kanaatte olan birçok kimse vardır ve demişlerdir ki, ancak içkide, domuz etinde ve kesinlikle haram olduğu belli olan şeylerde uyarıcılık vardır) bizim nezdimizde en doğru olan şudur: İctihad müctehid hakkında tesir eder. Zira müctehidin, kıble hakkında ictihad edip herhangi bir cihette kıblenin kendisine göründüğünü zannî delillerle itiraf etmesi, sonra tam onun tersine yüzünü çevirmesi gayet uzak bir ihtimaldir. Başkası kıble kişinin ictihadıyla sabit olan cihette değil, ters yöndedir diye ictihad ettiği için, sırtını kendi ictihadıyla sabit olan tarafa çevirebilir demek uzak bir ihtimaldir.

'Her mukallide mezheblerden istediğini seçme yetkisi vardır ve caizdir' görüşünde olan bir kimsenin fikri pek şayanı itimat bir fikir değildir. Hiç kimsenin böyle bir fikre kayması asla sıhhatli değildir. Bu bakımdan bu sabit olmayan bir mezhebdir. Eğer sabit olsa da ona güvenilmez ve ilim ehli nezdinde itibar edilmez.

Soru: Hanefî mezhebinde olan bir kimse velisiz nikahı hak gördüğü için ona itiraz edilmediği zaman, Mutezîli olan bir kimseye de 'Allah görülmez, hayır Allah'tandır, şer Allah'tan değildir. Allah'ın kelâmı mahluktur' sözlerinden dolayı da itiraz etmemek gerekir ve yine Hanefî (27) mezhebinden olan bir kimsenin 'Allah cisimdir' ve 'O'nun sûreti vardır', 'Allah arş üzerinde istikrar bulmuştur' demesine de itiraz etmemelidir. Hatta felsefecinin 'Cesedler dirilmeyecektir. Sadece ruhlar haşrolunacaktır' demesine de itiraz etmek uygun olmaz. Çünkü bu kimselerin ictihadları da böyledir ve aynı zamanda söylediklerinin hakîkat olduğunu zannetmektedirler. Eğer sen 'Bunların mezhebinin bâtıl olduğu gün gibi aşikârdır' dersen, o halde sahih hadîsin nassına muhalefet edenin mezhebinin de bâtıl olduğu açıktır. Nasıl ki nassların zahirleriyle Allahü teâlâ'nın görülmesi sabit olmuşsa ve Mutezîle de bunu te'vil etmek sûretiyle inkâr ediyorsa, öylece nassların zahirlerine Hanefî mezhebinde olanların muhalefet ettikleri bazı meseleler de sabit olmuştur; velisiz nikah meselesi, şufa meselesi ve bunlara benzer meseleler gibi. . .

Cevap: Meseleler, önce hakkında 'Her müctehid isabet etmiştir' denen kısıma ayrılır. Bu bölüm helâl ve haram hakkındaki fiillerin hükümleridir ve burada ictihad edenlere itiraz edilemez. Zira onların 'yanıldıkları' kesin olarak değil, aksine 'zann'la bilinmektedir. Bir de meseleler, Allah'ın görülmesi, kader, Allah kelâmının kadim olması, Allah'tan sûret ve cismiyyeti nefyetmek, Allahü teâlâ'nın arş üzerinde istikrarı gibi ancak bir kişinin isabet ettiği tasavvur edilen kısma bölünmektedir.

İşte bu ikinci bölüm, yanılanın yanıldığının kesinlikle bilindiği bir kısımdır. Katıksız cehaletten ibaret olan yanılmasının herhangi bir çıkış tarafı ve te'vili yoktur. Bu bakımdan bütün bid'atların kapılarının kapatılması gerekir. Bid'atçıların bid'atlarını yüzlerine velev ki bid'atlarının hak olduğuna inansalar dahi çarpmalıdır. Nitekim yahûdî ve hristiyanların kusurlarının yüzlerine çarpıldığı gibi. . Her ne kadar bu iki zümre, küfürlerinin hak olduğuna inanıyorlarsa da, bunların yanıldıkları kesinlikle bilinmektedir. Ama ictihad yapılacak yerlerdeki yanılma böyle değildir.

İtiraz: Madem ki Kaderinin 'Şer Allah'tan değildir' sözüne itiraz ettin, Kaderi de senin 'Şer Allah'tandır' sözüne itiraz eder. Böylece senin 'Allah görülür' sözüne de itiraz edebilir ve diğer meseleler de böyledir. Çünkü bid'atçı, kendi kanaatine göre kendisini haklı görmekte, hak sahibi de bid'atçının nazarında bid'atçı görünmektedir ve her biri haklı olduğunu ve bid'atçı olmadığını savunmaktadır. O halde uyarıcılık vazifesi nasıl tamam olabilir?

Cevap: Bu itiraz için biz deriz ki, o bid'atın başgösterdiği memlekete bakılır. Eğer o memlekette o bid'at tanınmıyor ve halkın tamamı sünnet üzere ise sultandan izin almaksızın bid'atçıyı uyarma yetkisi kendilerinde vardır. Eğer o memleketin halkı 'bid'atçılar' ve 'eh'li sünnet' diye iki kısma ayrılıyorsa, bid'atçılara itiraz etmekle, dövüşmekle ve karşılıklı tartışmakla fitnenin tahrik edilmesi sözkonusu ise, fertlere (her mezhebe göre) orada uyarıcılık yetkisi ancak sultanın izni ile sabit olur. Bu bakımdan sultan doğru görüşü seçtiğinde ve ona yardım ettiğinde ve bir kimseye uyarıcı olarak bid'atları engellemeye izin verdiğinde bu uyarıcı bu vazifeyi yürütebilir. Fakat onun dışında kalanlar uyarıcılık vazifesini yapamazlar. Çünkü sultanın emriyle olan birşeye karşı çıkılmaz. Ama fertler kendi başlarına birşeyler yaparlarsa ona karşılık verilir.

Kısaca bid'atlar hakkındaki uyarıcılık her münker hakkındaki uyarıcılıktan daha önemlidir. Fakat burada bizim zikrettiğimiz tafsilatın gözetilmesi uygundur ki, bu hususta iş karşılıklı olup meseleyi fitnenin tahrikine götürmesin. Eğer sultan mutlak şekilde ve herkese 'Kur'ân mahluktur' diyeni veya 'Allah görülmez' veyahut 'Allah (haşa) Arş'a temas etmek sûretiyle Arşın üzerine oturmuştur' diyeni veya 'başka bid'atları men ediniz' şeklinde izin verirse o zaman fertler bunu menetmeye mükellef kılınmış olurlar ve sultanın izni olduğu için, menetmeleri bir tepki de görmez. Ancak sultanın izni olmadığı zaman uyarmalarına karşılık verilir.

27) Hadîslerin zahirine dayanan, tecsime kâil olan; Allah'a beşerî âzâlar isnad eden sapık bir gruptur.

III. Rükün

Uyarıcılığın üçüncü şartı uyarılanın olmasıdır. Uyarılanın durumu öyle olmalıdır ki yasak olan fiil, kendisi hakkında münker sayılabilsin. Burada en az kifayet edici nitelik, insan olmaktır. Mükellef olması şart değildir. Çünkü biz daha önce 'eğer çocuk içki içiyorsa, içki içmekten menedilmeli ve uyarılmalıdır' demiştik, velev ki bu durum, çocuğun bâliğ olmasından önce olsa dahi. Uyarılanın akıllı olması şart değildir. Zira biz daha önce demiştik ki; 'Deli bir kimse deli bir kadınla veya bir hayvanla zina ederse, onun böyle yapmaktan menedilmesi farzdır'.

Evet, fiillerden bir kısmı vardır ki, (namazı, orucu terk etmek ve benzerleri gibi) deli hakkında münker değildir. Fakat biz burada tafsilâtların ihtilâfına bakmayız. Çünkü burada da mukim, misafir, hasta ve sıhhatli bir kimsenin durumları değişiktir. Bizim gayemiz, uyarılanın, uyarmayı gerekli kılan sıfat ve niteliğine işaret etmektir. Tafsilatın esasını gerektiren şeye işaret etmek değildir.

İtiraz: Uyarılanın canlı olmasıyla yetin! İlle de insan olmasını şart koşma! Çünkü bir hayvan bir insanın mahsulüne zarar veriyorsa, nasıl ki deli bir kimseyi zinadan ve bir hayvan ile kuracağı cinsi ilişkiden menediyorsak o hayvanı da bu yaptığından menetmemiz gerekir.

Cevap: Mahsule zarar veren hayvanı, bu yaptığından menetmeye 'uyarmak' demek yersizdir. Çünkü uyarmak, Allah için bir münkerden menetmekten ibarettir. Bu da uyarılanı, münkeri işlemekten, deliyi zinadan ve hayvan ile ilişki kurmaktan, Allah İçin menetmekle olur. Çocuk da içkiden bu ruh ile menedilir. İnsanoğlu başkasının mahsulünü telef ettiği zaman bu yaptığından iki haktan dolayı menedilir. O haklardan biri Allahü teâlâ'nın hakkıdır. Çünkü böyle yapmak günahtır. İkincisi ise, malı telef edilenin hakkıdır. Bunların ikisi, biri diğerinden ayrılan iki illettir. Bu bakımdan eğer (Zeyd, Amr'ın) izniyle onun bir azasını keserse, günah (Allah'ın hakkı) varolmuştur. Fakat organı kesilenin hakkı düşmüştür. Bu bakımdan burada uyarıcılık ve menetmek ancak bu haklardan biriyle sabit olur. Hayvan ise başkasının malını telef ederse günah diye birşey sözkonusu olmaz. Fakat mal sahibinin hakkından ötürü menedilir. Lakin burada bir incelik vardır. Biz hayvanı tarladan çıkarmakla hayvanı menetmek istemeyiz, aksine müslümanın malını korumak isteriz. Zira hayvan, murdar olmuş diğer bir hayvanın etini yerse veya içinde içki bulunan bir kaptan veya içki ile karışık bir suyu içerse, biz onu menetmeyiz. Aksine av köpeklerine ölü hayvanların etini yedirmek caizdir. Fakat müslümanın malı ziyan olacağı zaman, biz de zahmetsizce onu korumaya muktedir olduğumuzdan o malı korumak için böyle yapmak bize farzdır. Hatta eğer bir insanın testisi yukardan düşerse ve onun düştüğü yerde de başkasının camdan yapılmış kapları varsa, o cam kapların korunması için düşen testiye mâni olunur. Fakat bu, testiyi düşmekten korumak için değildir. Çünkü biz testinin korunmasını ve düşüp cam kabı kırmasını gözetmemeyi kastetmeyiz. Biz deliyi zinadan, hayvan ile temas etmekten, içki içmekten koruruz. Çocuğu da böylece koruruz. Fakat bu korumamız, kendisiyle temas edilen hayvanın veya içilen içkinin korunması demek değildir. Aksine deliyi içki içmekten korur, muhterem bir insan olmak hasebiyle uzak tutarız.

İşte bunlar ince latifelerdir. Ancak müdekkik kimseler bunları kavrayabilir. Bunlardan gâfil olmak uygun değildir. Bundan sonra çocuk ve delinin menedilmeleri farz olan şeyler hakkında da çeşitli görüşler vardır. Zira onların ipekli giymelerinde tereddüt vardır. Üçüncü bölümde işaret edeceklerimizle bu hususa temas edeceğiz.

Soru: Herhangi bir müslüman, bir insanın tarlasına salıverilmiş birtakım hayvanlar görürse, acaba bu hayvanları o araziden çıkarmak kendisine farz olur mu, olmaz mı? Herhangi bir müslüman ziyan olmaya yüz tutan ve diğer müslümanın malı olan bir malı gördüğü zaman, acaba onu korumak kendisine farz olur mu, olmaz mı? Eğer siz 'korumak farzdır' derseniz, bu zâlimce ve ağırca yüktür ve insanın hayatı boyunca başkasına bağlı olmasına yol açar. Eğer derseniz ki, 'böyle yapması farz değildir', o halde başkasının malını gasbeden bir kimseyi uyarmak neden farz olsun? Oysa böyle bir uyarının mânâsı başkasının malını gözetmekten başka birşey değildir.

Cevap: Bu ince bir meseledir. Burada en kısa söz şöyle dememizdir: Kişi başka müslümanın malını, bedenine bir zorluk isabet etmeksizin, malında ve dünyevî mertebesinde bir noksanlık ve zarar olmaksızın ziyan olmaktan koruyabiliyorsa, bu takdirde korumak kendisine farz olur ve bu kadarı müslümanın hakları bahsinde farzdır. Hatta hakların derecelerinin en azıdır. Müslümanların haklarının korunmasını farz kılan ve gerektiren deliller pek çoktur. Bu da derecelerin en azıdır. Bu bakımdan selâmın karşılığını vermenin farziyetinden daha farzdır. Çünkü burada, eğer vazife yapılmazsa, selâmın karşılığını terketmekten gelen eziyetin birkaç misli eziyet vardır. Bilakis âlimler ittifakla, bir zâlimin zulmüyle insanın malı ziyan olduğu zaman, bu olaya şahid olan birinin şahitliğiyle zulme uğrayan adamın malı iade edilecekse, bu takdirde şahitlik yapmasının farziyetine kail olmuşlardır. Eğer şahitliği terkederse, günahkâr olur. Bu bakımdan müdafaa yapanın hakkında zararı gerektirmeyen şeylerin terki de şahitliği terketmek mânâsındadır.

Eğer müslümanın malını ziyan olmaktan korumasında bir zorluk varsa veya malında veyahut dünyevî mertebesinde bir zarar sözkonusu ise, bu takdirde korumak kendisine gerekmez! Çünkü bedeninin hakkı, başkasınınkinden daha üstündür. Mal ve dünyevî mertebede ise, kendisinin hakkı başkasının hakkı gibidir. Bu bakımdan nefsini başkasına feda etmek, kendisine gerekmez. Evet! isar (başkasının nefsim kendi nefsine tercih etmek) müstehabdır. Müslümanlar için zorluklara katlanmak, Allah'a yaklaştırıcı bir fiildir. Farz olmasına gelince, farz değildir, Bu bakımdan eğer hayvanları tarladan çıkarmakla yoruluyorsa onları çıkarmak kendisine gerekli değildir. Fakat tarla sahibini uyandırmak veya ona haber vermek sûretiyle yorulmuyorsa, uyarmak gerekir. Bu bakımdan tarif ve ikazı ihmal etmesi, tıpkı Kadı'nın şahitliğin tarifini ihmal etmesi gibidir. Böyle yapmasına ruhsat yoktur.

Burada en az veya en çoğun gözetilmesi mümkün değildir ki, şöyle denilsin. Hayvanları tarladan çıkarmakla meşgul olduğu müddet içinde mesela bir dirhem kazanma ihtimalinden mahrum olur. Oysa tarla sahibinin eğer hayvanları çıkarmazsa birçok malı ziyan olacaktır. Mademki böyle elemek mümkün değildir, o halde kendi tarafını tercih etmelidir. Çünkü bin dirhemin sahibi nasıl ki o bin dirhemini korumaya müstehak oluyorsa, bir dirhemin sahibi de o bir dirhemini korumaya müstehaktır. Oysa hayvanları tarladan çıkarmaya çalışan bir kimse o müddet esnasında ziyan olan dirhemini koruyamaz.

Eğer malın ziyan olması, gasp veya başkasının kölesini öldürmek gibi günah bir yoldan olursa, bu takdirde uyarmak farz olur. Her ne kadar burada bir yorgunluk sözkonusu ise de mutlaka gasıb ve katili menetmelidir. Çünkü amaç, ilâhî nizamın hakkıdır. Gaye günahı defedip bertaraf etmektir. İnsanoğlu günahların terkinde nasıl nefsine zorluk vermeye yetkili ise, günahların engellenmesinde de öylece nefsini zorlamalıdır. Bütün günahların terkinde zorluk vardır. Ancak taat ve ibâdetlerin tümü nefse muhalefet etmeye dönüşür. Nefse muhalefet ise, gayet güçtür. Sonra kişiye her zararı göze alma ihtimali gerekmez. Bu husustaki tafsilat (daha önce zikrettiğimiz gibi) uyarıcının korktuğu mahzurlu derecelerden ibarettir. Fakîhler iki mesele hakkında ihtilaf etmiştir. O meseleler de bizim buradaki gayemize pek yakındırlar.

Birincisi acaba kaybolan bir malı bulduğunda almak farz mıdır? Oysa kaybolan mal zayi olmuş maldır. O malı bulup alan da onu zayi olmaktan korumak için çalışıyor demektir. Eğer kaybolan malı, şayet onu bulan kimse, olduğu yerde bırakırsa zayi olmayacak bir yerdeyse veya o malı tanıyan birisi gelip onu götürecekse veya o mal camide, tekkede olursa, olduğu yerde bırakılmalıdır. Buralara giren kimseler belli ve hepsi de emin kimselerdir. Bu takdirde kayıp malı almak, gören kimseye gerekmez. Eğer kaybolan mal zayi olacak bir yerdeyse, bu takdirde düşünmek gerekir. Eğer o kaybolmuş malı alıp korumakta bir zorluk çekiyorsa (kayıp malın yiyeceğe ve ahıra muhtaç bir hayvan olması gibi) bu takdirde bulduğu kaybolmuş malı almak kendisine gerekmez. Çünkü onu almak ancak sahibinin hakkı için farzdır. Malı bulan da insandır. Bunun da başkası için yorulmamak hakkı vardır. Nitekim başkasının da kendisi için yorulmamaya hakkı olduğu gibi,. .

Eğer bulunan mal, altın veya elbise veya başka birşey ise ki, alan kimse için onu almakta tarif etmekten başka hiçbir zarar ve yorgunluk yoktur, böyle bir malın şu gelecek iki yorumun ışığı altında tahlil edilmesi uygundur.

Biri şudur: Alınan eşyayı tarif etmekte, şartına riayet ederek onu korumakta zorluk vardır. Bu bakımdan hiçbir müslümana bu zorluk yüklenemez. Ancak o müslüman kendiliğinden teberru eder, sevap elde etmek için ona katlanırsa, o zaman alabilir.

Diğeri de şudur: Bu kadarcık yorgunluk müslümanların haklarını gözetmeye nisbet edilirse küçük kalır. Bu bakımdan bu tür yorgunluk, şahidin hüküm meclisinin huzurundaki yorgunluğunun yerine geçer. Çünkü şahid olan bir kimseye başka bir memlekete şahidlik için gitmek farz değildir. Ancak Allah rızası için, kendiliğinden gidebilir. O halde, mahkeme kendisinin yakınında ise, şahidlik için mahkemenin huzuruna çıkması gereklidir.

Bu kadarcık adımlar attığından dolayı yorulması şahidlik müessesesinin ayakta durması ve emanetin yerine getirilmesi hedefine nisbeten yorgunluk sayılmaz. Eğer mahkeme şehrin öbür kenarında ise, mahkemenin huzuruna öğlenin sıcağında ve hararetin şiddetli olduğu zamanda gitmek gerekirse, bu takdirde ictihad ve düşünce alanına girmiş olur. Çünkü başkasının hakkını korumak için çalışana isabet eden zararın asgari bir sınırı vardır ki şüphesiz çalışan ondan perva etmez ve o kadarcık bir fedakarlık yapar. Bir de âzami bir sınırı vardır. Fakat o sıkıntıyı yüklenmeyeceğinde şüphe yoktur. Bu iki sınır arasında bir vasat vardır ki o vasat, iki tarafça da katlanılan bir şeydir. Bu vasat daima şüphe ve düşünce alanına girer. Beşeriyet için kaldırılması mümkün olmayan müzmin şüphelerden biridir. Çünkü yakın olan parçalarının arasını ayıracak bir illet mevcut değildir. Fakat muttaki bir kimse nefsi için burada durur. Kendisini şüpheye düşüreni bırakıp şüphesiz olanı seçer. İşte bu esasın perdesi ancak bu kadarcık kaldırılabilir. (İkinci mesele müellif tarafından zikredilmemiştir) .

IV. Rükün

Uyarıcının olmasıdır. Uyarıcılığın dereceleri ve edepleri yardır, Derecelere gelince, bunların ilki 'taarruftur. Sonra 'târif, sonra 'nehy', sonra 'va'z ve nasihat' sonra 'küfretmek ve azarla'ınak', sonra 'eliyle engel olmak', sonra Vurmakla tehdit etmek', sonra 'silah çekmek', daha sonra 'yardımcılar toplamak sûretiyle uyarıcılık hususunda arka edinmek' gelir.

Birinci Derece

Birinci derece taarruf'tur. Bundan gayemiz münkerin cereyan etmesi hakkında marifeti aramak demektir. Böyle yapmak yasaklanmıştır ve buna daha önce bahsettiğimiz araştırma denir. Bu bakımdan herhangi bir müslümanın başkasının evine kulak verip, ev içinde çalınan sazın sesini dinlemesi uygun değildir. İçkinin kokusunu almak için havayı koklamak, mizmarın şeklini tanımak için elbiseyi ellemek, evin içerisinde cereyan edenleri haber vermek için komşularından sormak, bütün bunlar uygun değildir. Evet! Eğer iki adil kimse, onun isteği olmaksızın kendiliğinden 'filan adam evinde içki içiyor', 'filan adamın evinde içmek için hazırlanmış içki vardır' deseler, bu takdirde onun evine girmek sûretiyle mülküne ayak basılması bir münkeri kaldırmak içindir. Kişiyi haramdan menetmek için gerektiği anda vurup kafasını kırmak gibidir. Eğer iki adil kimse veya bir adil kimse kendisine haber verirse, (burada şahitliği değil, rivâyeti kabul edilen herkes kastedilmektedir) bu takdirde bunların sözüne bakarak adamın evine hücum edilmesinin caiz olup olmamasında düşünmek gerekir. En iyisi hücum etmemektir. Çünkü başkasının evine, ev sahibinden izin almaksızın ayak basmak hakkına sahip değildir. Oysa müslümanın hakkı bir kimsenin üzerinde sabit olursa, ancak o hak iki şahidle kalkar. Bu meselede yapılacak en iyi şekil budur. Denildiğine göre, Lokman Hekîm'in yüzüğünün kaşına şöyle yazılmıştı: Gördüğünü örtmen, zannettiğini yaymandan daha güzeldir.

İkinci Derece

İkinci derece tariftir. Çünkü yasaklanan işi bazen kişi cehaleti sebebiyle işler. Fakat ona o işlediğinin haram ve münker olduğu tarif edildiği zaman terk eder. Cahil köylünün namaz kılıp, rükû ve secdesini güzelce yapmaması gibi. . .

Bu bakımdan bu işlediği işi bilmediğinden yaptığına inanılır. Rükû ve Secdesi güzelce yapılmayan namazın, namaz sayılmadığını bilmediği için böyle yapmıştır. Eğer namaz kılmayı istemeseydi namazı terk ederdi. Bu bakımdan böyle bir kimseye şiddet kullanmaksızın, uygun bir şekilde işlediği şeyin 'yasak' olduğunu tarif etmek gerekir. Böyle yapması, şu illetten ileri gelir: Tarif'in zımnında kişiyi cahilliğe, ahmaklığa nisbet etmek vardır. Oysa bir insanın cahilliğini yüzüne vurmak ona eziyet vermektir. İnsanoğlu az zaman emirleri bilmemezliğe nisbet edilmesine razı olur. Hele şer'î emirler ise, mesele daha da değişir. İşte bunun için görürsün ki, öfkesine mağlup olan bir kimse yanlışlık ve cahilliği hususunda ikaz edildiği zaman daha da öfkelenir! Hakkı bittikten sonra da cahilliği meydana çıkacaktır korkusuyla hakkı inkâr etmek hususunda nasıl çalışır? Çünkü tabiatlar hakikî avretin örtülmesinden daha fazla cehalet avretlerinin örtülmesine haris ve taraftardırlar. Çünkü cahillik nefsin sûretinde bir leke ve bir kabahattir. Nefsin yüzündeki bir siyahlıktır. Onun sahibi daima ayıplanır. Ön ve arkanın kabih yeri bedenin tabi sûretine dönüşür. Nefis ise bedenden daha şereflidir. Onun kabahati, bedenin kabahatinden daha şiddetlidir. Bir de bedeninin avreti görünen bir kimse ondan dolayı ayıplanamaz. Çünkü görünmesi onun iradesi dahilinde değildir. Aksine tabiidir ve onu kaldıramaz, güzelleştiremez. Çünkü yaradılışıdır.

Cehalet ise, kaldırılması mümkün olan bir kabahattir. İlmin güzelliğiyle değiştirilebilir ve bundan dolayı da insanın cehaleti göründü mü elemi gittikçe artar. İlminden dolayı nefsinde kusuru oldukça kabarır. Sonra ilminin güzelliği başkasında göründü mü oldukça lezzetlenir. Madem ki yaptığı kabahati tarif ettiğimiz zaman, kalbini acıtan avretini keşfetmiş oluruz o halde şefkatle ve yumuşaklıkla o eziyeti kaldırmak için tedaviye başvurmak gerekir. Bu bakımdan biz ona deriz ki: İnsanoğlu annesinden âlim olarak doğmaz. Biz de senin gibi namazın şartlarını bilmeyen kimselerdik. Âlimler bize öğrettiler. Oysa senin köyünde ilim ehli de yoktur veya köyünün âlimi namazı izah edecek kadar bilgili de değildir'.

Namazın izahı şudur: Namazın şartı, rükû ve secdede itminana kavuşup tadili erkana riayet etmektir. İşte böylece eziyet görmeden işlediği münkerin hakikatini öğrensin dîye yumuşak hareket edilmelidir. Çünkü bir müslümana eziyet vermek mahzurlu ve haramdır. Tıpkı bir müslümanı kötülükle başbaşa bırakmanın mahzurlu olduğu gibi. . .

Akıllılardan hiç kimseyi göremezsin ki, kanı kan veya sidik ile yıkamış olsun. Münkere karşı susmak mahzurundan kaçınıp normal olmasına rağmen müslümana eziyet verme mahzurunu bunun yerine işleyen bir kimse muhakkak ki kanı sidik ile yıkamış olur. Ama kişinin dinî bir işte değil, başka bir yerde bir hatasını gördüğü zaman, onun hatasını bu takdirde yüzüne vurmak uygun değildir. Çünkü bu kişi bu hatasını yüzüne vurmadan önce senden öğrenebilirdi. Böyle yaptığından dolayı sana düşman olur, Ancak hatasını yüzüne vurduğun takdirde, hatasını öğrenmeyi kendisine ganimet sayacağını bildiğin zaman ikaz etmelisin. Fakat böyle bir kimse de nadir bulunur.

Üçüncü Derece

Üçüncü derece, va'z, nasihat ve Allah'ın kahrıyla korkutmak sûretiyle münkeri işlemekten alıkoymaktır.

Münkeri münker olarak bildiği halde işleyen bir kimse hakkında bu şekil tasavvur edilebilir veya münker olduğunu öğrendikten sonra yine de ısrar eden bir kimse hakkında bu şekil tasavvur edilir. Tıpkı içkiye, zulme, Müslümanların gıybetine veya bunlara benzer hareketlere devam eden bir kimse gibi. . . İşte böyle bir kimseyi Allah'ın kahrıyla korkutmak, va'z ve nasihat yapmak gerekir. Bu hususta tehdit savuran hadîsleri kendisine okumak lâzımdır. Selefi salibinin gidişatını, muttakîlerin ahlâkını kendisine hikâye etmelidir. Bütün bunlar şefkatle, öfkelenmeden, azarlamadan, yumuşakça kendisine iletilir. Hatta onun hâline acıyan bir kimse gibi kendisine bakmalıdır. Günah işlemesini kendi nefsine isabet eden bir musibet gibi görmelidir. Zira Müslümanlar bir nefis gibidirler.

Dikkat edilmelidir ki burada büyük bir âfet vardır. Kişinin o âfetten korunması uygundur. Çünkü o âfet helak edicidir. O âfet de şudur: Âlim kişi, münkeri işleyene bunun kötülüğünü tarif ettiği zaman, nefsinin ilimle aziz olduğunu, karşıdaki insanın cehaletten ötürü zelil olduğunu görür ve çoğu zaman münkeri tarif etmekle, karşısındaki insanı aptal yerine koymayı düşünür. İlmin şerefiyle ondan daha üstün olduğunu ve onun da cahil olduğu için zelil olduğunu açığa vurmak ister. Eğer âlim kişiyi uyarıcılığa sevk eden mânâ bu ise, bu münker, âlim için esasında itiraz ettiği ve uyardığı münkerden daha çirkindir. Böyle bir uyarıcının misali, başkasını ateşten kurtarmak için nefsini yaktıran bir kimsenin misaline benzer. Bu ise cehaletin katmelisidir, tehlikeli bir felaket ve büyük bir zillettir, şeytanın aldatmacasıdır. Her insan şeytanın ipine sarılabilir. Ancak Allah'ın nefsinin ayıplarını bildirdiği, hidayetinin nûruyla kalp gözünü açtığı kimse bundan müstesnadır. Zira başkasına hükmetmekte iki yönden nefis için büyük bir lezzet vardır. O yönlerin birincisi, ilmin delalet ediciliği cihetinden gelir.

Diğeri ise: başkasına hükmetmesinin cihetinden gelir. Bu ise, riya ve nüfuz sağlamayı talep etmeye dönüşür. Böyle bir talep ise, gizli şehvettir ki insanı gizli şirke davet eder. Bunun mihenk ve miyarı vardır. Uyarıcının o mihenge nefsini vurup imtihan etmesi uygundur.

Kişinin kendi nefsiyle münkerden menedilmesi, başkasının uyarısıyla menedilmesinden daha sevimli olmalıdır.

Eğer uyarıcılık vazifesi kişiye zor geliyor, nefsine ağır basıyorsa, başkası uyarıcılık, va'z ve nasihatte bulunmalıdır. Çünkü onu bu takdirde va'z ve nasihata iteleyen kuvvet dindir. Eğer o günahkârın va'z ve nasihatıyla günahtan çekinmiyorsa, kendi günahları için başkasının nasihatından hoşlanmıyorsa, böyle bir kimse ancak nefsinin hevasına tabi olan bir kimsedir. Va'z ve nasihat vasıtasıyla nefsinin nüfuzunu göstermeye kalkışıyorsa böyle bir kimse Allah'tan korksun, her şeyden önce kendi nefsini uyarsın. İşte durum böyle olduğu takdirde Hazret-i isa'ya denilen şey burada tekrar edilir: 'Ey Meryem'in oğlu! Nefsine nasihat et. Eğer nefsin nasihata muhatap olursa, bu sefer halka va'zet. Eğer nefsin va'zından istifade etmezse benden utan!'

Davud et-Tâî'ye şöyle denir:

—Şu emir ve sultanların huzuruna girip onlara iyiliği emreden ve onları kötülükten meneden bir kimseyi hiç gördün mü ve böyle bir kimsenin bulunacağını zanneder misin?

—Böyle bir kimsenin dövülmesinden korkuyorum!

—Böyle bir kimse dövülmeye tahammül edebilecek kırattadır.

—Boynunun kılıçla vurulmasından korkuyorum.

—Buna da tahammül edebilir!

—O halde, müzmin hastalık olan ucub ve riyaya mübtela olmasından korkuyorum.

Dördüncü Derece

Dördüncü derece, sövmek, sert ve çirkin sözlerle azarlamaktır. Yumuşaklıkla kişiyi menetmekten aciz olduğu ve kişinin bu günaha ısrar etmesinin başlangıçlarını gördüğünde va'z ve nasihata önem vermeyip alay ettiği anda bir nevi uyarıcılığa gidilir. Bu tıpkı Hazret-i İbrahim'in 'Yuh size ve Allah'tan başka taptıklarınıza! Hâlâ akıllanmayacak mısınız? (Enbiya/67) ayetinde geçen sözü gibidir.

Bizim sövmekten gayemiz; çirkin, sövüleni zinaya ve zinanın mukaddimelerine nisbet etmek ve yalanlar uydurmak şeklindeki sövmek değildir. Aksine kişide bulunan sıfatlarla kişiye hitap etmektir. Bu sözler de çirkin kelimeler cinsinden sayılmak kaydıyla şöyle demelidir: 'Ey fâsık! Ey ahmak! Ey cahil! Sen Allah'tan korkmaz mısın?' veya şöyle demelidir: 'Ey cahil çiftçi! Ey bağî!' veya bunların mânâsını ifade eden bir kelimeyi kullanmalıdır. Çünkü her fasık ahmak ve cahildir. Eğer ahmak olmasaydı Allah'a isyan etmezdi. Hatta akıllı olmayan herkes ahmaktır.

Akıllı odur ki, Hazret-i Peygamber akıllı olduğuna dair şahidlik ederek şöyle buyurmuştur: Akıllı o kimsedir ki, nefsini rabbinin emirlerine mûti kılar ve ölümden sonraki âlem için çalışır. Ahmak odur ki, nefsini hevasına tâbi kılar, onu şehvetlerden alıkoymaz. Bununla beraber, Allahü teâlâ'dan affı ve cenneti umar. (28)

Bu rütbenin iki edebi vardır:

1. Bu tür uyarıcılığa zaruret anında ince ve zarif ikazlardan aciz olunduğu anda gidilir.

2. Uyarılana ancak doğru sözleri söylemek sûretiyle onu azarlamalıdır ve burada da pek ileri gitmemelidir, Gerekmeyen laflar zincirini uzatmamalıdır. Hatta ihtiyaç kadarıyla yetinmelidir.

Eğer bu önleyici kelimelerle ona hitap ettiği halde onu günah işlemekten önleyemeyeceğini biliyorsa, fazla uzatmak uygun değildir. Aksine yaptığından öfkelendiğini göstermeli ve yaptığını hakir gördüğünü ve yapanı, günah işlediği için mürüvvetsiz saydığını açıklamalıdır. Eğer konuştuğu takdirde dövüleceğini biliyorsa, fakat öfkelenip yüzünün hatlarıyla bu fiilden razı olmadığını gösterdiği takdirde dövülmeyeceğini biliyorsa, böyle yapması lâzımdır. Sadece kalben inkâr etmesi kâfi değildir. Aksine yüzünün hatlarını sertleştirip yapılan fiile razı olmadığını açıkça göstermelidir.

28) Tirmizî, İbn Mâce

Beşinci Derece

Beşinci derece eliyle münkeri kaldırmaktır. Bu derece oyun aletlerinin kırılması, içkinin dökülmesi, ipekli elbiseyi giyenin elbisesini çekip çıkarması, ipekli şeyler üzerine oturmaktan menetmesi, gasbedilen evden çıkarılması, icabederse ayağından tutup yerden çekmesi, cünüp olduğu halde mescidde oturduğunda mescidden çıkarması ve bunlara benzer fiillerdir. Böyle yapmak bir kısım günahlarda tasavvur edilir ama bir kısmında tasavvur edilemez. Dil ve kalbin günahlarına gelince, onları el ile engellemeye uyarıcının kudreti yoktur. Bunun gibi sadece günahkârın nefsinde ve iç organlarında kalan bir günah da böyledir.

Bu derecede iki edep vardır.

Birincisi: Uyarılanın münkeri bilfiil bozmasından aciz olmadıkça kendisinin bozmaya kalkışmamasıdır. Bu bakımdan uyarılana yürüyerek gasbedilen araziden veya mescidden çıkmayı teklif edebilecek kudrette olduğu zaman, onu itelemek veya ayağından tutup çekip atmak uygun bir hareket değildir. Kişiyi içkisini dökmeye, oyun aletlerini kırmaya, ipekli elbisesinin ipliklerini sökmeye zorlayacak gücü olduğu zaman, bunları kişiye yaptırmayıp bizzat yapması uygun değildir. Zira bunları yapmanın sınırına vâkıf olmakta bir tür zorluk vardır. Bizzat kendi yapmadığı zaman, buradaki ictihadı yeterlidir. Fiilinde mahcur olmayan bir kimse onun vekâletinde bunu yapabilir.

İkincisi: Bozmak hususunda sadece ihtiyaç duyulan miktarla yetinmektir. Elinden tutup çekmeye gücü olduğu zaman, çıkartmak için ayağından veya sakalından tutmamalıdır. Giyilmiş ipekli elbiseyi yırtmamalıdır, sadece onun dikişlerini sökmekle yetinmelidir. Oyun aletlerini ve Hıristiyanların piyasaya çıkardığı istavrozu yakmamalıdır. Ancak fesada bir daha yaramayacak bir şekilde kırmak sûretiyle iptal etmelidir. Kırmanın hududunu öyle bir hâle getirmelidir ki, onu tekrar ıslah etmek için ham odundan yapılması için gereken zorluk gibi, zorluğa muhtaç olunsun. Eğer kapları kırmadan dökebiliyorsa içkileri dökmekte kapların kırılmasından sakınmalıdır. Eğer ille kaplara taş atmak sûretiyle içkiyi dökebiliyorsa, o vakit taş atabilir, kabın kıymeti de düşer. İçkiden dolayı onu kıymetlendirmek diye bir şey söz konusu değildir. Zira kap, uyarıcı ile içkinin dökülmesi arasında bir perde olur.

Eğer uyarılan kişi bedeniyle içkiyi himaye ederse, biz onun bedenini yaralamak ve vurmak suretiyle içkinin dökülmesine muvaffak olmaya gayret gösterebiliriz. Mademki bedeninde durum budur, o halde kaplar hakkındaki mülkiyetin hürmeti, nefsinin hürmetinden daha fazla olmaz. Eğer dar boğazlı sürahilerde ise, onları dökmekle meşgul olduğu takdirde zaman oldukça uzayacaktır. Fâsıklar gelip kendisine yetişecekler ve dökmesine mani olacaklardır. Bu takdirde o sürahileri kırabilir ve bu durum kendisi için mazeret sayılır. Eğer fâsıkların zaferinden korkmuyor ve onların gelip kendisini menetmelerinden endişe etmiyorsa, fakat vaktinin zayi olmasından endişe ediyorsa, meşguliyetlerinden geri kalmaktan korkuyorsa, bu takdirde o sürahileri kırabilir. Bedeninin faydasını, meşguliyetlerinden herhangi birinin gayesini içki kapları için zayi etmez. Kap kırılmaksızın içkinin dökülmesi mümkün olduğu takdirde kabı kırmak tazminatı gerektirir.

Soru: Kişiyi kötülükten menetmek için kapların mutlaka kırılması, ayağından tutup gasbedilen araziden çekilmesi daha da ibretli olsun diye neden caiz olmasın?

Cevap: Sakındırmak, gelecek bir fiilden olur. Cezayı tatbik etmek ise yapılmış bir fiilden dolayıdır. Defetmek ise, hâlihazırda yapılan fiilden dolayı olur. Halkın sadece defetmek yetkisi vardır. O da münkeri yok etmek demektir. Münkeri yok etmekten fazla yapılan eziyet ya geçmiş bir suçun cezası olmalı veya gelecek bir suçtan sakındırmak olmalıdır. Bu ise halkın değil, idarecinin işidir. Evet, vali için maslahat gördüğü zaman böyle yapmak caizdir. Ben derim ki, valinin şu yetkisi de vardır; içkicileri frenlemek için içki kaplarının kırılmasını emredebilir. Nitekim frenlemenin takviyesi bakımından Hazret-i Peygamberin asrı saadetinde böyle yapılmıştır ve böyle yapmanın sonradan kaldırılmış olması da sabit olmamıştır. (29) Fakat önlemeye ihtiyaç çok şiddetlidir. Bu bakımdan vali kendi ictihadıyla böyle bir ihtiyaç hissederse, böyle bir tedbir almak onun için caizdir. Madem bu bir nevi ince ictihada bağlıdır, o halde toplumun bireyleri burada yetkili değildirler.

İtiraz: Sultan için halkı günahlardan alıkoymak bakımından onların mallarını telef etmek, içinde içip isyan ettikleri evlerini yıkmak ve günahlara girmelerini hazırlayan mallarını yakmak şeklindeki bir tedbir niçin caiz olsun?

Cevap: Eğer böyle bir cezanın tatbiki hakkında şer'î bir hüküm olsaydı, bu maslahatın yollarının dışında bir şey olmazdı. Fakat biz kendiliğimizden mesalih yapamayız. Aksine mesalihte selefe tâbi oluruz. İçki kaplarının kullanılması ihtiyacın şiddetine bağlı olduğundan daha önceki hükmü ortadan kaldırmamıştır. Aksine hüküm illetinin ortadan kalkmasıyla kalkar. İlletinin gelmesiyle de hüküm geri gelir. Biz ancak tâbi olma hükmüyle bu durumu İmâm için caiz gördük ve avam halkın fertlerini bu durumda menettik. Çünkü buradaki ictihadın yönü gizlidir.

Hatta biz deriz ki, eğer önce içkiler dökülürse, ondan sonra kapları kırmak caiz değildir. Çünkü kapların kırılması, ancak içkiye tâbi olduğundan dolayı caizdir. Bu bakımdan kaplar içkiden boşaldığı zaman onları kırmak, malı boş yere telef etmek demektir. Meğerki o kaplar içkiden dolayı zararlı bir durum almış, ancak içkiye elverişli olacak bir şekle girmiş iseler o zaman durum değişir. Bu bakımdan birinci asırdan nakledilen fiil iki mânâ ile beraberdir.

1. Önlemeye olan şiddetli ihtiyaç

2. Kapların, içinde bekletilen içkiye tâbi olmaları. . .

Bu iki mânâ müessir oldukları için sökülüp atılmalarına ve dikkate alınmamalarına imkan yoktur.

Üçüncü bir mânâ da şudur: Bu emir, yetki sahibinin reyinden çıkar. Çünkü yetki sahibi önlenmeye şiddetle ihtiyaç olduğunu düşünür. Bu da tesir edici bir mânâdır. Bu mânâyı ilga edip kenara itmek mümkün değildir. İşte bunlar fıkhî ve ince tasarruflardır. Uyarıcının ve nasihatçının hiç kuşkusuz bu incelikleri bilmeye ihtiyacı vardır.

29) Tirmizî, (Ebû Talha'dan) . Bu zat Hazret-i Peygambere 'Ben evimde bulunan yetimler için içki satın aldım' deyince Hazret-i Peygamber İçkiyi dök, kaplarını kır!' buyurmuştur.

Altıncı Derece

Altıncı derece, tehdit ve korkutmaktır. 'Şu yaptığını bırak veya senin kafanı kırarım veyahut boynunu vururum. Eğer bırakmazsan sana vurmak için emir veririm' şeklinde sözler söylemesi gibi. . . Bu tür uyarmak, mümkün ise vurmadan önce yapılmalıdır. Bu rütbede edep, yapılması mümkün olmayan bir vaîdle tehdit etmemektir. 'Senin evini yağma edeceğim' veya 'Çocuğuna vuracağım' veya 'Eşini esir edeceğim' ve bunlara benzer sözler gibi. . . Hatta kişi bu sözleri azimle söylerse, haram işlemiş olur. Azim olmaksızın söylerse yalandır.

Evet, eğer uyarılan kişi, uyaranın vurmak ile tehdidini hafife alırsa, bu sefer uyaran durumun gerektirdiği belli bir hududa kadar işi sıkı tutabilir. Eğer böyle tehdit etmesinin onu günah işlemekten alıkoyacağını biliyorsa, iç âlemindeki azminden daha fazla uyarılanı tehdit edebilir. Böyle yapmak, yalanın mahzurlu kısmından değildir. Aksine bunun gibi durumlarda mübalağa etmek normaldir.

İki şahsın arasını bulmakta ve iki kumanın arasını bulmakta kişinin yaptığı mübalağa gibidir. İhtiyaçtan dolayı böyle bir mübalağa ruhsatlı kılınmıştır. Çünkü bu mübalağadan gaye o şahsı ıslah etmektir. Bu mânâya bazı kimseler işaret ederek şöyle demiştir: 'Uyarıcının yapmayacağı bir şey ile uyarılanı tehdit etmesi, Allah'tan bir cezayı ve kınamayı gerektirmez. Çünkü tehditten dönmek ve tatbik etmemek şereftir. Ancak yapamayacağını va'dederse kınanmasına vesile olur'.

Bu fetva bize göre uygun bir fetva değildir. Zira kelâmı kadîm (Allah kelâmı) ister va'd olsun, ister vaîd geri dönmeyi kabul etmez. Geri dönmenin kabul edilmesi ise, ancak kullar hakkında tasavvur edilebilir ve haddi zatında da bu tasavvur doğrudur. Çünkü vaîd ve tehditten dönmek haram değildir.

Yedinci Derece

Yedinci derece, el ve ayağıyla bilfiil vurmaktır. Silahı teşhir etmeksizin başka hareketleriyle bilfiil yapmasıdır. Zaruret şartıyla ve sadece ihtiyaç kadarıyla yetinmek kaydıyla böyle yapmak, fertler için de caizdir.

Böyle yapmakla münker ortadan kalktığı zaman derhal vurmaktan vazgeçmek uygundur. Kadı bazen üzerinde hak sabit olan bir kimseyi, o hakkı yerine getirinceye kadar hapse atabilir. Eğer hapse tıkılmış kimse hakkı eda etmemekte ısrar eder, kadı da o hakkı yerine getirmeye gücünün yettiğini ve sadece inatçılıktan dolayı ödemediğini biliyorsa, o hakkı yerine getirmesi için tedricî bir şekilde, dövmekle zorlayabilir. Uyarıcı da kadı gibi tedric usûlünü gözetmelidir. Eğer silah çekmeye mecbur olursa ve ancak münkeri, silah çekmek ve uyarılanı yaralamak sûretiyle ortadan kaldırabiliyorsa, böyle yapması daha büyük bir fitnenin kopmasına vesile olmadıkça silah çekebilir.

Mesela fâsık bir kimse bir kadının yakasına yapışmışsa veya beraberindeki mizmar aletini çalıyorsa ve uyarıcı ile arasında geçilmesi mümkün olmayan bir nehir veya bir duvar bulunuyorsa uyarıcı, ok ve yayını eline alır ve ona der ki: 'Ya kadını bırak veya sana ok atacağım'. Eğer bu ikaza rağmen fasık, kadını bırakmazsa, uyarıcı ona ok atabilir. Fakat buna rağmen öldürücü yerine atmamalıdır. Aksine bacaklarına ve benzeri yerlerine atmalıdır ve burada tedric usûlünü gözetmelidir. Böylece kılıcını çekip 'Şu münkeri terket, yoksa sana kılıçla vuracağım' demelidir.

Bütün bunlar, münkeri defetmek için yapılan hareketlerdir. Münkeri kaldırmak ise mümkün hareketlerle farzdır. Burada sadece Allah'ın özel hakkıyla insanların hakkını ilgilendiren münker arasında fark yoktur. Fakat Mutezile mezhebine göre, insanların hakkıyla ilgili olmayan münkerlerde ancak sözle veya el ile uyarmak vardır. Fakat söz ve vurmakla uyarıyı da ancak idareciler yapabilirler. Fertler ise, bu tür uyarmayı yapmaktan da mahrumdurlar.

Sekizinci Derece

Sekizinci derece, kendisinin uyarmayı becerememesi, fakat uyarma hususunda silahlı birtakım yardımcılara muhtaç olmasıdır. Bu takdirde çoğu zaman fasık ve uyarılan kimse de yardımcılarından imdat ister ve böylece iki tarafın karşılıklı dövüşmesine vesile olur. İşte bu ihtimalden dolayı imamın iznine ihtiyaç olup olmadığında ihtilaf baş göstermiştir.

Bir grup 'Fertler izinsiz bunu yapamaz. Çünkü bu tür uyarma izinsiz yapıldığı takdirde fitnenin tahrikine, heyecanın kabarmasına ve memleketin harap olmasına yol açar!' demiştir.

Başka bir grup İmamın iznine ihtiyaç yoktur' demişlerdir.

Bu grubun sözü, kıyasa daha uygundur. Çünkü mademki toplumun fertlerine emri bi'l ma'ruf yapmak caizdir, o halde ernri bi'l ma'ruf'un ön dereceleri ikinci plandaki derecelerine, ikinci dereceler de üçüncü derecelere çekip iteler! Böylece şeksiz ve şüphesiz bir vuruşmaya insanı sokar. Vuruşma ise, yardım istemeye çağırır. Bu bakımdan emri bi'l ma'ruf'un lâzım ve ayrılmaz zorluklarından perva etmemek uygundur. Emri bi'l ma'rufun sonucu, Allah'ın rızası ve günahları kaldırmak yolunda ordular tanzim etmeye varır. Biz ise, gazilere bir araya gelmelerini ve istedikleri kâfir topluluğuyla ehli küfrün kökünü kazımak gayesiyle savaşabileceklerini caiz görürüz.

İşte böylece ehli fesadın kökünü kesmek de caizdir. Çünkü kâfiri (eğer zimmî değilse) öldürmekte sakınca yoktur. Müslüman da öldürülürse şehiddir. İşte böylece fısk ve fücurunu müdafaa eden fâsığı öldürmekte de (nizamlara riayet etmediği için) sakınca yoktur. Haklı olan uyarıcı ise, eğer mazlum olarak öldürülürse şehiddir.

Netice itibarıyla işin bu kerteye varacağı, uyarıcılık hususunda pek nadir görülmüştür. Bu bakımdan böyle nadir bir hâdisenin düşüncesi kıyas kanununu değiştiremez. Aksine denir ki, münkeri kaldırmaya kudreti olan herkes için eliyle, silahıyla, nefsiyle ve yardımcılarıyla onu kaldırmaya çalışmak gerekir.

Mademki durum budur, daha önce dediğimiz gibi meselenin çeşitli ihtimalleri vardır. İşte buraya kadar zikrettiğimiz sekiz derece, uyarıcılığın dereceleridir. Biz şimdilik onların âdâbını zikredelim. Tevfîk ve ihsan eden Allah Azimüşşan'dır.

Muhtesib'in (Uyarıcının) Âdâbı

Derecelerin her birinde âdâbın tafsilatını zikretmiştik. Şimdi ise, onun tümünü ve kaynaklarını zikredeceğiz. Bu bakımdan deriz ki, uyarıcının tüm âdâbının kaynağı uyarıcıda bulunan üç sıfattır:

1. İlim

2. Takva

3. Güzel Ahlâk

İlim: Uyarıcı uyarmanın yerlerini, hududunu, mecralarını ve mânilerini bilmeli ki, uyarma hususunda ilahî nizamın hududunda durabilsin.

Takva: Uyarıcıyı belli bir muhalefetinden menetmek için gereklidir. Çünkü her bilen ilminin gereğince amel etmemektedir. Aksine çoğu zaman uyarıcılıkta sınırı aştığını, şer'an yetkili olduğu hududu geçtiğini bildiği halde ve buna rağmen herhangi bir gaye onu aşırı gitmeye zorlar.

Uyarıcının sözü, va'z ve nasihati makbul olmalıdır. Çünkü uyarıcılık yaptığı zaman, eğer makbul konuşmalar yapmazsa fâsık kendisiyle alay eder. Fasığın onun sözünü hafife alması, ona karşı bir cüretkârlık olur!

Güzel Ahlâk: Güzel ahlâk, yumuşak ve şefkatli davranmak için lâzımdır. Uyarıcılık esnasında güzel ahlâk esastır ve bu durumun sebeplerindendir. Güzel ahlâk olmazsa, ilim ve takva tek başına burada yeterli değildir. Çünkü öfke kabardığı zaman, kişinin tabiatında güzel ahlâk sayesinde onu hazmetmek olmadıkça onu durdurmak için sadece ilim ve takva kâfi gelmez. . .

Kısacası, takva ancak güzel ahlâkla tamamlanır. Ancak güzel ahlâk sayesinde şehvet ve gazap kontrol altına alınır. Ancak güzel ahlâk sayesinde uyarıcı Allah indinden kendisine isabet eden musibete karşı sabredebilir. Eğer güzel ahlâk yoksa kişinin namusuna veya malına veya nefsine sövmekle veyahut da dövmekle bir leke sürüldüğü zaman, kişi uyarıcılığı unutur, Allah'ın dininden gâfil olur, kendi nefsiyle meşgul olmaya başlar. Hatta güzel ahlâk olmadığı takdirde başlangıçta, çoğu zaman uyarıcılığı dünya mertebelerini ve nam yapmayı elde etmek için yapar.

İşte bu üç sıfat sayesinde uyarıcılık, Allah'a yaklaştırıcı ibâdetlerden olur ve yine bu sıfatlar sayesinde uyarıcılıkla münkerât defedilir. Eğer bu sıfatlar yoksa münker defedilemez. Aksine bu sıfatlar olmaksızın yapılan uyarma (çoğu zaman şer'î hududa bu hususta tecavüz edildiği için) münkere dönüşür.

Bu edeplere Hazret-i Peygamberin şu sözü delâlet eder: İyiliği emretmeyi ve kötülüğü yasaklamayı ancak emrettiği ve yasakladığı hususta şefkatli olan, emrettiği ve yasakladığı hususta hâlim olan, emrettiği ve yasakladığı hususta fakîh olan kimse yapabilir. (30)

Bu hadîsi şerif, uyarıcının mutlak mânâda değil, sadece emrettiği veya yasakladığı konuda fakîh olmasının şart olduğuna delâlet eder. Hâlimlik de böyledir,

Hasan-ı Basrî şöyle der: 'Sen iyiyi emredenlerden olduğun zaman, insanların en iyi şekilde iyiliğe yapışanı ol. Aksi takdirde helâk olursun!'

Kişiyi fiilinden ötürü, o fiilin benzerini yaptığın halde kınama!

Çünkü kınadığı şeyin benzerini yapan bir kimsenin aklıyla alay edilir!

Biz bundan iyiyi emretmek, fasıklıktan dolayı yasak olur demek istemiyoruz. Fakat uyarıcının fasıklığı, insanlara göründüğü takdirde sözünün tesiri kalplerden düşer demek istiyoruz.

Çünkü Enes'ten şöyle rivâyet edilir: Biz Hazret-i Peygamber'e

—‘Biz iyiyi tamamen işlemedikçe emredemez miyiz? Kötülükten tamamen sakınmadıkça menedemez miyiz?' diye sorduk. Bizim suâlimize karşılık Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu:

—Siz iyiliğin tamamını işlemezseniz dahi iyiliği emrediniz. Siz kötülüğün tamamından sakınmasanız dahi kötülükten sakındırınız. (31)

Selefin biri çocuklarına şöyle vasiyette bulundu: 'Sizden herhangi biriniz iyiyi emretmek istediği zaman, nefsini, sabra alıştırsın ve Allah'tan gelen sevaba güvensin. Çünkü Allah'tan gelen sevaba güvenen bir kimseye kötülük dokunmaz'.

Hâl böyleyken anlaşılır ki, nefsin sabırlı olması da uyarıcılığın âdâbındandır ve bu sırra binaen de Allahü teâlâ sabrı, iyiyi emretmekle eşit tutup Lokman Hekîm'in şu tavsiyesini hikaye ederek şöyle buyurmuştur:

Yavrum! Namazı gereği üzere kıl! İyiliği emret ve fenalıktan alıkoy. Bu hususta sana isabet edecek eziyete katlan. Çünkü bunlar kesin olarak farz kılınan işlerdir. (Lokman/17)

Uyarıcılığın edeplerinden biri de alâkaları azaltmaktır ki, korkusu çoğalmasın ve mahlûkattan tamahı kesilsin, dolayısıyla yağcılık ortadan kalksın. Zira bir şeyhin bir kedisi vardı. Komşusu olan kasaptan kedisi için her gün etin sinirlerinden bir şeyler alıyordu. Bir ara kasapta bir münker gördü. Bu durum karşısında evine girdi. Önce kediyi evden kovdu. Sonra kasabın yanına gelip uyarıcılık vazifesini yaptı. Buna karşılık kasap 'Ben bundan sonra senin kedine hiçbir şey vermeyeceğim' dedi. O da 'Ben kediyi kovduktan ve senden tamahımı kestikten sonra gelip uyarıcılık yaptım' dedi ve hakîkat de bu satın dediği gibidir. Bu bakımdan halktan tamahını kesmeyen bir kimse uyarıcılık yapamaz. Kim halkın kalbi kendisinden hoş olsun ve mutlak mânâda halk kendisini övsün düşüncesinde ise ona uyarıcılık vazifesini yerine getirmek hakkıyla müyesser olamaz.

Ka'b'ul Ahbar, Ebû Müslim Havlanî'ye şöyle der:

—Kavminin arasında senin derecen nasıldır?

—Güzeldir. . .

—Fakat Tevrat şöyle diyor: Kişi iyiliği emrettiği ve kötülüğü yasakladığı zaman, kavminin yanında onun derecesi oldukça kötüleşir.

-Tevrat doğru söylemiş, Ebû Müslim de yalan,. .

Uyarıcılıkta şefkatli ve merhametli olmanın farziyetine Me'munun kendisine va'zedip söz ile kendisini azarlayan vâize karşı getirdiği delil delâlet eder. Me'mun vâize şöyle der: 'Güzellikle git; zira Allahü teâlâ senden daha hayırlısını (Hazret-i Mûsa'yı) benden daha şerlisine (Firavuna) gönderdiği zaman, ona şefkatli davranmayı emrederek şöyle buyurmuştur: 'Varın da ona yumuşak söz söyleyin. Olur ki, nasihat dinler yahut da korkar'. (Taha/ 44)

Bu bakımdan uyarıcı ve nasihatçi bir kimse şefkat hususunda, Allah'ın peygamberlerine uymalıdır. Çünkü Ebû Umame şöyle rivâyet eder: Genç bir delikanlı Hazret-i Peygambere geldi ve dedi ki: 'Bana zina etmek için izin verir misin?' O daha sözünü bitirir bitirmez, her taraftan halk 'sus' diye bağırdılar. Fakat Hazret-i Peygamber 'Onu bana yaklaştırınız' dedi. Bunun üzerine delikanlıya yol verildi. Hazret-i Peygamber de kendisine yaklaşmasını söyledi. O da yaklaştı. Hazret-i Peygamber'in huzurunda oturdu. Sonra peygamber kendisine sordu:

—İster misin annenle başkası zina etsin?

—Ey Allah’ın Rasûlü! Allah canımı sana feda etsin. Annemin zina etmesini istemem.

—İşte halk da senin gibi, anneleri için zinayı istemez. Acaba sen kızının zina etmesini ister misin?

—Canım sana feda olsun! Bunu da istemem.

—İşte senin gibi halk da kızlarının zina etmesini istemez. Acaba sen kız kardeşinin zina etmesini ister misin? (32)

İbn Avf der ki: Hazret-i Peygamber gencin teyze ve halasını da bu şekilde zikretti ve genç Hazret-i Peygamberin her sualine karşılık 'Canım sana feda olsun, istemem' diye cevap verdi. Hazret-i Peygamber de 'İşte halk da böylece istemez' diye ekledi. Bundan sonra Hazret-i Peygamber mübarek elini gencin göğsüne koyarak şöyle dua etti:”Ya Rab! Kalbini tertemiz kıl! Günahını affet! Tenasül uzvunu zinadan koru!”

Süfyân b. Uyeyne sultandan gelen hediyeleri kabul etti. Buna karşılık Fudayl şöyle dedi: 'Süfyân, onlardan hakkının altında bir şey almıştır'. Sonra Fudayl, Süfyân ile başbaşa kalıp onu bu yaptığından dolayı kınadı. Süfyân ona cevap olarak dedi ki: 'Ey Ebû Ali! Eğer biz salihlerden olmasak dahi salih kimseleri severiz'.

Hammad b. Seleme der ki: Eşyem'in oğlu Sıla'nın yanından etekleri yerlerde sürünen biri geçti. Sıla'nın arkadaşları onu şiddetle azarlamak istediler. Sıla onlara 'Onun yakasını bırakın! Ben sizin yapacağınız vazifeyi yaparım' dedi. Sonra o kişiye şöyle dedi:

—Yeğenim! Senin yanında bir ihtiyacım vardır.

—Amca nedir senin ihtiyacın?

—Benim ihtiyacım yerde sürünen etekleri biraz kaldırmaktır.

—Olur! Başım ve gözümün üstüne!

Sonra genç yerde sürünen eteklerini kaldırdı. Bunun üzerine Sıla arkadaşlarına dedi ki: 'Eğer siz onu azarlasaydınız 'Hayır ben sizin dediğinizi yapmam. Sizin dediğiniz baş göz üstüne olmasın' diyecek ve size küfredecekti.

Zekeriya el-Gilabî'nin oğlu Muhammed der ki: "Bir gece Abdullah b. Muhammed b. Âişe'nin yanına vardım. Akşam namazından sonraydı. Camiden çıkmış evine gidiyordu. Bir de yolunda Kureyş soyundan içip sarhoş olmuş bir delikanlının durduğunu gördüm. Aynı delikanlı bir kadının yakasına yapışmış, onu kenara çekiyor, kadın da 'imdat!' diye bağırıyordu. Kadının bağırması üzerine halk gencin başına üşüştü. Bu esnada 'İbn Âişe' gence bakıp tanıdı. Halka 'benim yeğenimin yakasını bırakın' dedi. Sonra gence 'Yeğenim! Benim yanıma gel!' diye bağırdı. Buna karşılık genç utandı, İbn Âişe'nin yanına geldi. İbn Âişe onu kucakladı, sonra ona dedi ki: 'Haydi benimle gel!' Genç onunla gitti. Kapısına kadar vardı. İbn Âişe onu içeri aldı. Sonra hizmetçilerinden birine 'Bu genç senin yanında uyusun' dedi;

'ayıldıktan sonra hâdiseyi kendisine bildir. Fakat benim huzuruma getirmeden bırakma'. Genç ayıldığı zaman, hizmetçi ona hâdiseyi olduğu gibi anlattı. Genç ondan utanarak hüngür hüngür ağladı. Gitmek istedi. Fakat hizmetçi, İbn Aişe'nin kendisini görmek istediğini bildirdi. İbn Âişe huzuruna gelen gence şöyle hitap etti: 'Sen nefsin ve şerefin için utanmadın mı? Hangi soy ve soptan olduğunu bilmiyor musun? Allah'tan kork ve yaptıklarından vazgeç!' Bunun üzerine, başı eğik genç hüngür hüngür ağladı, sonra başını kaldırarak şöyle dedi: 'Kıyâmet gününde sorumlu olan bir sözle Allah'a söz veriyorum. İkinci bir defa içki içmeyeceğim ve yaptıklarımdan hiçbirini artık yapmayacağım ve yaptıklarımın tamamından tevbe ediyorum'. İbn Âişe gence yaklaşmasını söyledikten sonra gencin başını öpüp 'Çok güzel yaptın evladım' diyerek onu takdir etti".

Bu hâdiseden sonra genç, İbn Âişe'nin meclisinden ayrılmadı ve ondan hadîs yazdı. Gencin böyle ıslah olmasına İbn Aişe'nin şefkatli davranışı sebep oldu. Sonra İbn Âişe dedi ki: 'Halk iyiyi emreder, kötüyü yasaklar. Fakat onların iyisi kötülük olur. Ey cemaat! Her işinizde şefkatli davranmaktan ayrılmayınız ki, bu sayede istediğiniz hedefe varabilesiniz!'

Fetih b. Şahref dedi ki: "Adamın biri bir kadıncağızın yakasına yapışıp onunla zina etmek istiyordu ve bir elinde bıçak vardı. Ona yaklaşan bir kimseyi o bıçakla öldürmek tehdidini savuruyordu. Adam pehlivan yapılı bir kimseydi. Halk bu manzarayı seyrederken elindeki kadın da bağırmaktaydı. O esnada Bişr el-Hafî geçiyordu. Adama yaklaştı. Omzunu adamın omzuna değdirdi. Kişi derhal bayılarak yere düştü ve Bişr savuşup gitti. Seyirciler adama yaklaştılar. Bir de ne görsünler adam ter içinde kıvranıyor. Elinden kurtulan kadın da yoluna devam etti. Adama 'Senin halin nedir?' diye sordular. 'Bilmem! Fakat bir ihtiyar benim omzuma sürtündü ve bana dedi ki: Allahü teâlâ sana ve senin yaptığına bakmaktadır. Utanmaz mısın?' Onun sözünden ötürü dizlerim tutmaz oldu ve şiddetli bir şekilde ondan korktum. O kişinin kim olduğunu da bilmiyorum'. Ona dediler ki: 'O Bişr el-Hafî'dir'. Bunun üzerine adam 'Vay benim yüzümün karası! Bugünden sonra o bana nasıl bakacak?' diye hayıflandı. O günden sonra şiddetli bir sıtmaya tutuldu ve yedinci gününde Allah'ın rahmetine kavuştu".

İşte dindarların uyarı hususunda âdetleri böyleydi. Biz bu hususta 'Allah için buğzetme ve Allah için sevme' bölümünde ve Sohbet Âdâbında birtakım haberler ve eserler nakletmiştik. Onları tekrar ederek sözü uzatmak istemiyoruz, İşte buraya kadar söylediklerimiz uyarıcılığın derece ve âdâbı hakkındaki görüşlerin tamamıdır. Keremiyle muvaffak kılan Allah'tır. Bütün nimetlerine karşı hamd sadece O'na mahsustur.

30) Irakî hadîsi bu şekliyle görmediğini söylemektedir. Ancak Beyhakî Şuab'ul-Îman’da benzerini rivâyet etmektedir.

31) Taberânî

32) İmâm-ı Ahmed

19-4

4 Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i an'il-Münker'in Yolları ve Âdeten Yapılan Münkerler

Alışkanlık hâline gelmiş olan münkerlerin bazılarına işaret edeceğiz ki işaret ettiğimiz münkerlerle benzerleri de bilinsin. Çünkü bütün münkerleri sayıp izah etmek imkânsızdır.

Mescidlerde İşlenen Münkerler

Münkerler, mekruh ve mahzurlu diye iki kısma ayrılır. Biz bir şeye 'bu mekruh bir münkerdir' dediğimiz zaman bil ki, onu yapmamak müstehabdır ve ona karşı susmak mekruhtur. Fakat haram değildir. Ancak o münkeri yapan kişi onun mekruh olduğunu bilmediği zaman, ikaz etmeyen bir kimse haram işlemiş olur. Çünkü bu durumda onun yaptığının mekruh olduğunu kendisine bildirmek farzdır. Çünkü kerahet, şer'an öyle bir hükümdür ki onu bilmeyene tebliğ edilmesi farzdır.

Biz nerede 'mahzurlu münkerdir' veya mutlak mânâda 'münkerdir' dersek, o münkerden 'mahzurlu münker'i kastederiz. Bu bakımdan kudretli olmakla beraber, bu münkere karşı susmak mahzurludur. O halde, mescidlerde çokça görülen münkerlerden bazısı rükû ve secdede itminan ve tadili erkânı terketmek sûretiyle kötü bir şekilde namaz kılmaktır. Böyle yapmak münkerdir ve hadîsin nassıyla namazı iptal eder. Bu bakımdan bu münkeri yasaklamak, işleyeni ikaz etmek farzdır. Ancak böyle bir münkerin namazın sıhhatli olmasına mâni olmadığına inanan ve Hanefî olan bir kimsenin bu hususta ikaz edilmesi farz değildir. Çünkü inancı ve mezhebi böyle olan bir Müslüman’a yasak fayda vermez.

Namazında kötü hareket eden bir kimseyi görüp susan bir kimse onun ortağı olur. Çünkü eserde böyle gelmiştir. Haber de buna delalet eder. Zira gıybet hakkında varid olmuştur ki, gıybeti dinleyen, gıybet edenin ortağıdır. O halde, namazın sıhhatli olmasında menfi tesir yapan şeyi, elbisede görülen pisliği veya karanlık veyahut da körlük sebebiyle kıbleden dönen bir kimseyi görüp ikaz etmemek de böyledir ve bütün bunlarda uyarmak farzdır.

Mescidlerde görülen münkerlerden biri de Kur'ân'ı hatalı okumaktır. Bunu yasaklamak farzdır. Doğru okumayı telkin etmek de farzdır. Eğer camide îtikafa giren bir kimse vakitlerinin çoğunu böyle şeylerde zayi ediyorsa ve bunlar kendisini nafile namaz kılmak ve zikretmekten meşgul ediyorsa, böyle şeyleri düzeltmekle meşgul olmalıdır. Çünkü böyle şeyleri düzeltmek, zikir yapmasından ve nafile ibâdetler yapmasından daha üstündür. Çünkü bu münkerleri uyarmak sûretiyle kaldırmak farzdır.

Allah'a yaklaştırıcı bu hareket öyle bir harekettir ki, faydası sadece yapana değil başkasına da dokunur. Bu bakımdan faydası sadece yapana olan nafileden daha üstündür. Eğer bu münkerleri düzeltmekle meşgul olmak, kendisini arzuhâl yazmaktan ve nafakası olan çalışmaktan alıkoyuyorsa durumuna bakılır; eğer çalışmadığı takdirde yeterli miktarda malı varsa, bu münkerleri kaldırmakla meşgul olması gerekir. Fazla mal kazanmak için uyarıcılık vazifesini terk etmesi caiz değildir. Eğer günlük nafakası için çalışmaya muhtaç ise, böyle bir ihtiyaç uyarıcılığı bırakmakta yeterli bir özürdür. Bu bakımdan aciz olduğundan dolayı uyarıcılığın farziyeti kendisinden düşer.

Kur'ân okurken fazla hata yapan bir kimse eğer öğrenmeye muktedirse, öğrenmeden önce, Kur'ân'ı okumaktan menedilir. Zira hata ile Kur'ân okuduğu için günahkâr olur. Eğer dili bir türlü dönmüyorsa durumuna bakılır. Okuduğunun çoğu yanlış ise, o zaman Kur'ân okumayı terk etmeli sadece Fatiha'yı öğrenmek ve tashih etmek için çalışmalıdır. Eğer okuduğu Kur'ân'ın çoğu doğru ise, fakat bir türlü hepsini doğru şekilde okumaya gücü yetmiyorsa, bu takdirde Kur'ân okumasında sakınca yoktur. Fakat sesini alçaltıp başkasına duyurmamak sûretiyle okumaya devam etmelidir. Böyle okuyan bir kimse için (gizli okusa dahi) okumaktan menedilmelidir diyenler de vardır. Fakat gizli okuması, ancak kuvvet ve kudretinin sonu olduğu için kabul edilen bir yoldur. Bununla beraber Kur'ân'a bir sevgisi ve Kur'ân okumaya büyük bir hevesi varsa, bu takdirde Kur'ân okumasında ben sakınca görmemekteyim. Allah hakikati herkesten daha iyi bilir.

Camilerde işlenen münkerlerden biri de müezzinlerin aynı ezanı nöbetleşe okumaları, ezanın kelimelerini uzatmaları, 'Hayya alessalah' ve 'Hayye alelfelâh' da bütün göğüslerini kıble tarafından çevirmeleri veya her biri bir ezan okurken, öbürünün ezanı bitinceye kadar durmaksızın devam etmeleridir. Öyle ki, sesleri karıştığı için hazır bulunanların ezana verecekleri cevapta şaşırmalarına yol açmaktadır. Bu bakımdan bu hareketlerin tamamı mekruh münkerlerdir. Bu mekruh münkerleri tarif etmek farzdır.

Eğer bunu yapan müezzinler bilerek böyle hareket ediyorlarsa, onları böyle yapmaktan menetmek ve burada uyarıcılık yapmak müstehabdır. Eğer mescidin tek müezzini varsa, bu müezzin sabah namazından önce ezan okuyorsa, sabah olduktan sonra ezan okumaktan menedilmesi de böyledir. Çünkü bu şekilde iki ezan okumak, halk için namaz ve orucu karıştırmalarına sebep olur. Ancak, bu camide sabah namazından önce ezan okunduğu biliniyorsa durum değişir. . . Ta ki, namaz ve sahuru terk etmek hususunda, sabahtan önce okunan ezana güvenilmesin veya mescidin müezziniyle beraber sesi belli olan ve sadece sabahları ezan okuyan başka bir müezzin varsa, bu takdirde sabah olduktan sonra ezan okunmasında sakınca yoktur.

Yine mekruhlardan biri de, fecirden sonra bir camide, arka arkaya ve aralıkları az olan çeşitli vakitlerde ya bir kişinin veya bir cemaatin fecir doğduktan sonra birkaç ezan okumalarıdır. Çünkü bu kadar ezan okumakta hiçbir fayda yoktur. Zira camide uyuyan hiç kimse kalmamıştır. Ses de mescidin dışına çıkıp başkasını uyandıracak değildir. (33)

Bu bakımdan bütün bunlar, sahabenin ve selefi salihînin uygulamalarına ters düşen mekruhlardır.

O mekruhlardan biri de cami hatibinin çoğu ipekliden olan siyah bir elbise giymesidir veya altın ile süslenmiş bir elbise giymesidir. İpeksiz ve sadece siyah olan elbiseyi giymek ise mekruh değildir. Ancak sevilen bir şey de değildir. Zira Allah'ın nezdinde elbiselerin en sevimlisi beyaz olanıdır. 'Siyah elbise giymek mekruh ve bid'attır' diyen bir kimse şunu kastediyor: Birinci asırda siyah elbise giymek bilinmiyordu. Fakat siyah elbise hakkında bir yasak da gelmemiştir. Bu bakımdan siyah elbiseye bid'at ve mekruh demek uygun değildir. Ancak siyah giymek, en sevimli olanı terk etmek demektir.

O münkerlerden biri de konuşmalarını hid'atlarla karıştıran, va'z ve kıssalar nakleden hikâyecilerin konuşmalarıdır. Kıssa ve hikâye anlatan bir kimse, eğer haberlerinde yalan söylüyorsa, fasık bir kimsedir. Onu uyarmak farz olur. Bid'atçı bir vâiz de böyledir. Onu bu tür va'zdan menetmek farzdır. Böyle bir vâizin va'zına gitmek caiz değildir. Ancak uyarmak ve kendisine itiraz etmek için va'zına gidilebilir. Eğer gidenin kudreti varsa, vâizin dine muhalif bid'atlarını bütün cemaate söylemelidir. Eğer kudreti yoksa etrafındaki birkaç kişiye söylemelidir. Eğer uyarmaya kudreti yoksa gidip vâizin bid'atlarını dinlemesi caiz değildir.

Nitekim Allahü teâlâ Hazret-i Peygambere şöyle hitap ediyor:

Ayetlerimiz hakkında alay yollu söz edenleri gördüğün zaman kendilerinden yüz çevir. Yanlarında oturma. Ta ki Kur'ân'dan başka bir söze dalıncaya kadar. (En'am/68)

Eğer vâizin konuşması cemaati günaha teşvik etmeye meyilli ise, halk onun konuşmalarıyla günah hususunda daha fazla cüretkâr oluyorsa, onun konuşmalarından Allah'ın af ve rahmetine yapışıp bundan dolayı ümitleri korkularından fazla oluyorsa, bu konuşma münkerdir ve vâizi bu tür konuşmadan menetmek farzdır. Çünkü bu tür konuşmanın fesadı çok büyüktür. Aksine vâizin va'zından dolayı cemaatin korku tarafı ümit tarafına galip gelirse, bu daha uygundur ve halkın tabiatlarına daha yakındır. Çünkü halk, ümitten çok korkuya daha muhtaçtır. Adalet, korku ile ümidi eşit tutmakla olur. Nitekim Hazret-i Ömer şöyle demiştir: “Eğer kıyâmet gününde bir tellal 'Bütün insanlar (bir kişi müstesna) cehenneme girsin' diye bağırsa, o kişinin ben olacağımı düşünürüm. Eğer bir tellal 'Bütün insanlar (bir kişi müstesna) cennete girsin' dese, o kişinin ben olacağımı ümit ederim'. ”

Vâiz, elbisesiyle kadınlar için süslenmişse, heybetiyle onlara gösteriş yapıyorsa, va'zında fazla şiir, işaret ve hareketler yapıyorsa, aynı zamanda meclisine kadınlar da gelmişse, bu münkeri menetmek farzdır. Çünkü burada fesad, ıslahtan çok fazladır. Vâizin böyle yapması hallerindeki karîneleriyle açığa çıkar ve bilinir. Hatta zahirinde takva, heybetinde ve giyinişinde sükûnet ve vakar, giyimi salih kimselerin giyimi olan bir kimseye vâizlik vazifesinin teslim edilmesi gerekir. Eğer vâizin durumu böyle değilse, halk onun va'zıyla irşad olunmak bakımından değil, daha da fazla dalâlet bakımından gelişir.

Va'z meclisinde erkek ve kadınların bakışmalarını önleyici bir perdeyi iki sınıfın arasına germek farzdır. Çünkü bakışmalarında da fenalık söz konusudur. Âdetler bu münkerlerin olduğuna şahitlik ederler.

Kadınları (eğer fitnelerinden korkulursa) namazlara ve zikir meclislerine gitmekten menetmek farzdır. Çünkü Aişe validemiz kadınları böyle şeylerden menetmiştir. Hazret-i Aişe'ye denildi ki: 'Hazret-i Peygamber! Kadınları cemaatten menetmemişti. Sen nasıl menedersin?' Cevap olarak şöyle demiştir: 'Eğer Hazret-i Peygamber onların kendisinden sonra icat ettiklerini bilseydi muhakkak onları menederdi'. Örtülü olduğu halde kadının mescidden geçmesi ise menedilmez. Ancak kadın örtülü olsa dahi mescidi yol edinmemesi onun için daha evladır.

Vâizin va'zından önce, huzurunda kıraati uzatmak ve Kur'ân nazmını bozacak şekilde hata yapmakla beraber Kur'ân okuyup tenzilin Allah tarafından çizilen hududunu geçmek münker ve şiddetle mekruhtur. Seleften bir cemaat böyle yapmayı münker görmüştür.

O münkerlerden biri de, ilaçlar, yiyecek maddeleri, muska satışı için cuma günü toplanmaktır. Safların arasında veya cami kapılarında dilenmek, bu maksatla Kur'ân okumak, şiir söylemek ve benzerlerini yapmak da böyledir. Bu hareketlerin bir kısmı haramdır. Çünkü şaşırtıcı ve yanıltıcıdırlar. Tıpkı doktorluk taslayan yalancılar, gözbağcılık ve canbazlık yapanlar gibi. . . Muskacılar da, çoğu zaman böyledir. Muskacılar çocukları, çiftçileri ve saf köylüleri çeşitli el çabukluklarıyla kandırarak kötü emellerine ulaşırlar. Bütün bunları yapmak camide de, cami dışında da haramdır. Bunları menetmek farzdır. Hatta yalanın, aldatmanın ve malın kusurlarının müşteriden saklandığı her alışveriş haramdır.

O hareketlerden bir kısmı vardır ki mescidin dışında mübahtır. Terzilik yapmak, ilaç, kitap ve yemek satmak gibi. . . Bunlar camide de yapılırsa haram değildirler, ancak arızî bir sebepden haram olurlar. Namaz kılanların yerini daraltırsa ve namazlarının şüpheye düşmesine ve karışmasına sebebiyet verirse, haram olur. Eğer böyle bir durum söz konusu değilse camide bunları yapmak haram değildir. Fakat her halükârda yapmamak daha evladır. Fakat camide bunların yapılmasının mübah olmasının şartı, arada sırada ve belli günlerde olmasıdır. Eğer kişi daimi bir şekilde mescidi dükkân edinirse, böyle yapması haramdır ve bundan menedilir. Çünkü mübahların bir kısmı vardır ki, ancak azlık şartıyla mübah olur. Eğer çoğalırsa, küçük günaha dönüşür. Nitekim günahlardan bir kısmı vardır ki, ısrar etmemek şartıyla küçük günah sayılır. Eğer bu tür günahın azı için kapı açılırsa, çoğa doğru sürükleyip götürmesinden korkuluyorsa, böyle bir günah menedilmelidir. Fakat bu menetme vazifesi valiye veya vali tarafından camilerin idaresine bakan memura düşer ve onlar tarafından yapılmalıdır. Çünkü bu, ictihad ile idrak edilemez ve aynı zamanda çoğalacak korkusuyla, esasında mübah olan bir şeyi menetmek fertlerin yetkisi dâhilinde değildir.

Münkerlerden biri de deliler, çocuklar ve sarhoşların camiye girmesidir. Çocuk oynamadığı takdirde camiye girmesinde sakınca yoktur ve camide oynamak çocuk için haram da değildir. Çocuğun oyununa göz yummak da haram değildir. Ancak çocuk mescidi oyun yeri edinir ve bunu âdet yaparsa, o zaman çocuğu menetmek farz olur. İşte böyle bir hareket azı helâl, fakat çoğu helâl olmayan hareketlerdendir. Böyle bir hareketin az olan kısmının helâl olmasının delili, Müslim ve Buhârî'de rivâyet edilen hadîstir.

Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) , Hazret-i Âişe'nin, camide bayram günü mızrak ve kılıçlarla oynayan Habeşlilere bakması için beklemiştir. Şüphe yok ki, eğer bu Habeşîler, camiyi daimi bir oyun yeri edinseydiler, böyle bir hareketten menedilirlerdi. Fakat camide oynamaları nadir ve az olduğundan dolayı onların bu hareketleri münker görülmedi. Hatta Hazret-i Peygamber bu hareketlerine baktı. Hatta Hazret-i Aişe'nin onları görüp kalbi hoş olsun diye, Hazret-i Peygamber onların oyun oynamasını emretti; zira onlara dedi ki: 'Ey Benî Erfide! İşinize devam ediniz!' Nitekim biz bunu Semâ bölümünde de nakletmiştik. ’

Delilere gelince; mescidi pisletmelerinden, küfretmelerinden, fahiş bir şey konuşmalarından veya avretlerini ve benzerini göstermeleri gibi münker olan bir şeyi yapmalarından korkulmazsa camiye girebilirler. Tecrübeyle durgunluğu ve sessizliği bilinen sakin bir deli ise, onu camiden çıkarmak farz olmaz. Sarhoş da, deli gibidir. Eğer sarhoşun istifra etmesinden veya diliyle başkasına eziyet vereceğinden korkulursa, onu camiden çıkarmak farz olur. Eğer aklı karışmış bulunuyorsa, kendisinden endişe ediliyorsa, yine çıkarılması farz olur. Eğer içmiş, fakat sarhoş olmamış, ama ağzından koku geliyorsa, böyle yapması şiddetle mekruh olan bir münkerdir. Nasıl şiddetle mekruh olan bir münker olmasın? Zira Hazret-i Peygamber (çiğ) sarmısak ve soğan yiyen bir kimseyi bile camilere gelmekten menetmiştir. (34) Fakat Hazret-i Peygamber'in bu yasaklayışı kerahet üzerine hamledilir. İçki hakkında emir daha şiddetlidir.

Soru: Sarhoşun dövülmesi ve içkiden uzak durması için camiden çıkarılması uygun değil midir?

Cevap: Hayır, uygun değildir. Aksine camide oturmaya alıştırılması ve burada oturmaya davet edilmesi, eğer hali hazırda akıllı ise, içkiyi terk etmesini emretmek daha uygundur. İçki içmekten vazgeçsin diye dövülmesi ise fertlerin vazifesi değildir. Aksine bu idarecilere ait bir vazifedir. Bu da ancak 'içki içtim' diye ikrarda bulunursa veya iki şahid içki içtiğine dair şahidlik yaparlarsa olur. Sadece 'ağzından koku geliyor' diye dövülemez. Eğer halkın arasında sendeleye sendeleye yürüyorsa ve sarhoş olduğu biliniyorsa camide ve caminin dışında, sarhoşluğunu göstermemesi için dövülmesi caizdir. Çünkü günahın eserini göstermek de günahtır. Günahları terk etmek ise farzdır. İşlendikten sonra da eserinin gizlenmesi farz olur. Eğer kişi durumunu gizler, yapmış olduğu günahın eserlerini kapatırsa; araştırıp çıkarmak caiz değildir. Koku bazen içki içmeden sadece içki içilen bir yerde oturmaktan veya içkiyi yutmadan ağzına almaktan da ileri gelebilir. Bu bakımdan kokuya güvenmek uygun değildir. Ona binaen hüküm verilemez.

33) Müellifin zamanında yolcular ve dervişler, misafirhaneler ve imarethanelerin bulunmadığı bir beldede camilerde yatarlardı. Orada yatanlardan her kalkan caminin içinde ezan okurdu. Nitekim bugün dahi Ortadoğu'nun bazı bölgelerinde bu âdet devam etmektedir. Eğer imkan varsa camide uyumamak daha iyidir.

34) Buhârî, Müslim

4. 1 Çarşılarda Görülen Münkerler

Çarşılarda Görülen Münkerler

Çarşılarda görülmesi âdet olan münkerlerden biri, satışında yalan söylemek ve satılan malın ayıbını gizlemektir. Bu bakımdan herhangi bir kimse 'Ben şu malı, mesela on liraya satın aldım. Ondan bu kadar kâr ediyorum' dese ve yalan söylüyorsa, bu kimse fasıktır. Onun yalan söylediğini bilen bir Müslüman yalanını müşteriye söylemelidir. Eğer yalan olduğunu bilen, satıcının kalbini gözeterek susarsa, hıyanette ortağı olur ve sustuğundan dolayı günahkâr sayılır. Yine kişi satılan malın ayıbını bildiği zaman müşteriye söylemesi gerekir. Eğer söylemezse, Müslüman kardeşinin malının zayi olmasına razı olmuş olur. Bu şekilde razı olmak ise haramdır. Metrede, ölçek ve terazide değişiklik yapmak da böyledir. Bu bakımdan bu aletlerde hile yapıldığını bilen bir kimseye bizzat mâni olmak veya mâni olmak için idarecilere haber vermek farzdır.

Çarşılarda yapılan münkerlerden biri de alışverişte icab ve kabul'ün, yani 'sattım ve satın aldım' ibarelerinin terk edilip sadece kelimesiz ve âdete göre alışveriş yapmaktır. Fakat 'bunun caiz olup olmaması' ictihad konusudur. Bu bakımdan 'icab ve kabul'ün farziyetine inanan bir kimseye, bunu terk ettiği takdirde itiraz edilebilir. Halk arasında âdet edinilmiş kötü şartlarda da uyarıcılık yapmak farzdır. Çünkü bu bozuk şartlar alışverişi bozar. Faizli maddelerde olduğu gibi, diğer bozuk tasarruflarda da hüküm böyledir.

Çarşıların münkerlerinden biri de oyun aletlerinin alışverişidir. Bayram günlerinde çocuklar için yapılmış hayvan şekillerini satmak ve almak böyledir. Çünkü bunları kırmak farzdır. Oyun âletlerinin alışverişini yasaklamak gibi bunlar da yasaklanmalıdır. Altın ve gümüşten yapılmış kapların alışverişi de böyledir. İpekli ve altından yapılmış fesler ve ipekli elbiselerin alışverişi de böyledir. Bunlardan gayem sadece erkeklere mahsus olanlardır veya memleketin âdetine binaen bilinir ki, erkeklerden başkaları bunları giymez. Bütün bunlar mahzurlu münkerlerdir. Eskimiş ve tamir görmüş buna rağmen halkı kandırarak 'yenidir' diye satılan elbiselerin alışverişini âdet edinen bir kimseyi menetmek gerekir. Çünkü böyle yapmak haramdır ve böyle yapana 'dur' demek de farzdır. Elbiselerin yırtıklarını gizlice yamamak ve müşterileri kandırıcı şekillerde yapmak da böyledir. Kısacası müşterilerin kandırılmasına sebep olan alışverişlerin bütün çeşitleri böyledir. Bunları teker teker saymak uzadıkça uzar. Bu bakımdan zikretmediklerimiz, zikrettiklerimizle kıyas edilsin.

4. 2 Yollarda Görülen Münkerler

Yollarda Görülen Münkerler

Halk için yapılan ve âdet edinilen münkerlerden biri yollara koca koca direkler koymak, şahısların mülkleri olan binalara bitişik şekiller inşa etmek, ağaçlar dikmek, balkon ve pencereler açmak, geçide doğru uzatılmış ağaçları koymak, hububat ve yiyecek maddelerinden ibaret olan yüklerini yollarda bırakmaktır. Bütün bunlar yolların daralmasına ve yolcuların zarar görmelerine sebep olan, münkerlerdir. Eğer zarar söz konusu değilse ve yol da genişse bunları yapmak yasaklanmaz.

Evet! Odun ve yemek yüklerini evlere taşınıncaya kadar yollarda bırakmak caizdir. Çünkü yollar bütün insanların müşterek ihtiyaçları için yapılmıştır ve böyle bir şeyi yollara bırakmayı menetmek mümkün değildir. Hayvanları yolun üzerinde bağlayıp gelip geçenleri pisletecek ve yolu daraltacak şekilde bırakmak da münkerdir, yasaklanması gerekir. Ancak binekten inip ikinci bir defa bininceye kadar hayvanlar yollarda durdurulabilir. Hayvanların bu kadarcık durmasına müsaade etmek ise, yolların müşterek olmasından ileri gelmektedir. Herkes ancak ihtiyacı kadar yoldan istifade eder ve yolu işgal edebilir. Burada gözetilen ihtiyaç, âdet bakımından çarşıların açılmasına sebep olan ihtiyaçlardır. Çarşı ve yol ile ilgisi olmayan ihtiyaçlar değildir.

Yolun münkerlerinden biri de sırtında dikenli yükler olduğu halde hayvanları yola sürmektir. Öyle ki, gelip gidenlerin elbiselerini yırtar. Eğer bu dikenleri sıkıştırmak ve yükün içerisine doğru kıvırıp başkasının elbisesini yırtmayacak bir hâle getirmek mümkünse, böyle yapmadığı takdirde münker olur. Eğer yoldan daha geniş bir yerden gitmesi mümkün olduğu halde hayvanları oradan geçirmeyip yoldan geçirirse, münker olup menedilmesi gerekir. Eğer böyle bir imkândan mahrumsa, yoldan geçmesine mâni olunamaz. Çünkü şehirlilerin buna şiddetle ihtiyacı vardır. Evet, böyle bir yük ancak içeri taşınabilecek bir zaman kadar yolun üzerinde bırakılabilir. Hayvanların taşımaya güç yetiremediği yükleri, onlara yüklemek de münkerdir. (İdareciler tarafından) hayvan sahipleri böyle yapmaktan menedilmelidirler.

Kasap dükkanının önünde yolun içinde hayvan kesilmesi de böyledir. . . . Çünkü yol, kesilen hayvanın kanıyla pislenir. Kasabın böyle yapması münkerdir ve yasaklanmalıdır. Kasabın yapması gereken, dükkânında bir mezbaha edinmektir. Çünkü yolda hayvan kesmek, yolu daraltmakta ve gelip geçenlere sıçrayan pislikten dolayı zarar vermektedir. Bir de tabiatlar pislikten istikrah ederler. Bu yönden de böyle bir harekete mâni olunmalıdır.

Süprüntüleri yol kenarlarına atmak, karpuz ve kavun kabuklarını dağıtmak veya yolcuların kaymasına sebep olacak şekilde su dökmek münkerlerdendir. Dar yola doğru açılan oluklardan gelen sular da böyledir. Çünkü bu su elbiseleri kirletir veya yolu daraltır. Bu bakımdan geniş yollarda o akan sudan korunmak imkânı olduğu için, oluk açmak mahzurlu değildir. Yağmur suyu, kar ve çamurlar yollarda süpürülmeden bırakılırsa, bu da münkerdir. Ancak bu münkerden sorumlu olan belli bir şahıs değil, aksine bütün halktır. Ancak bir kişi tarafından yolun üzerine atılan kar veya belli bir oluktan yolun üzerine akan su dolayısıyla halk sorumlu olmaz. . . Bu takdirde bunun özel sahibi onu yoldan süpürüp atmakla mükelleftir. Eğer yolda biriken su ve çamurlar yağmurdan geliyorsa, bu umumi bir uyarı olur demektir. İdarecilere bütün halkı bu tür münkerlerden sorumlu tutmak gerekir. Bu tür uyarmayı fertler ancak nasihat sûretiyle yapabilirler. Kişinin kapısında ısırıcı bir köpeği olup gelip geçenlere eziyet veriyorsa, o kişiyi böyle bir köpeği beslemekten menetmek farzdır. Eğer köpeği sadece yolu pisletmek sûretiyle yolculara eziyet veriyorsa, yol geniş olduğu için herkes o pislikten sakınma imkanına sahipse, bu takdirde köpeği beslemekten menedilmez. Eğer köpek el ve ayaklarını yola uzatmak sûretiyle yolu daraltıyorsa, sahibinin uyarılması gerekir. Bırak köpeği eğer yol darsa, köpeğin sahibi bile yolun üzerinde uyuyamaz ve oturamaz. Bu bakımdan eğer köpeği böyle yaparsa, elbette uyarılması gerekir.

4. 3 Hamamlarda Görülen Münkerler

Hamamlarda Görülen Münkerler

O münkerlerden biri, hamamların kapısında veya içinde bulunan şekillerdir. Bu şekilleri kaldırmak, her hamama girene (eğer gücü yetiyorsa) farzdır. Eğer şeklin bulunduğu yer, girenin eli yetişmeyecek kadar yüksekte ise, zaruret olmadıkça böyle bir hamama gitmemelidir. Çünkü dinen yasaklanan bir şeyi görmek caiz değildir. Hamamlarda bulunan şekillerin yüzlerini kapatmak veya sûretlerini iptal etmek sûretiyle vazifesini yaparsa kâfidir. Hamamların duvarlarında bulunan ağaç resimleri, canlılar hariç diğer nakışlar hamama gitmeye mâni değildir.

O münkerlerden biri de avret yerlerinin açılması ve o yerlere bakmaktır. Kesecinin, keselenenin apışlarını açıp keselemesi de münkerdir. Göbeğin altından diz kapağına kadar olan yerlerin kirlerini gidermek için keselettirmek de böyledir. Hatta peştemalı kaldırmaksızın keseci, elini peştamalın altına koyup keselese, yine mahzurlu sayılır. Çünkü başka bir kimsenin avret yerine dokunmak da bakmak gibi haramdır.

O münkerlerden biri de, kesecinin önünde baldırlarını ve kuyruk sokumunu ovalatmak için yüzükoyun yatmaktır. Böyle yapmak, üzeri örtülü olduğu takdirde mekruhtur. Fakat şehvetin harekete gelmesinden korkulmadığı takdirde mahzurlu olmaz. Zimmî olan hacamatçıya avretini göstermek de münker sayılmıştır. Çünkü Müslüman kadın için hamamlarda zimmî bir kadına bedenini açıp göstermesi caiz değildir. Bu nedenle Müslüman kadının, zimmî erkeklere avretini göstermesi nasıl caiz olabilir?

Hamamın münkerlerinden biri de pis olan el ve tasları az olan sulara daldırmaktır. Suyu az olduğu halde kurnada pis olan peştemal ve taşı yıkamaktır. Çünkü böyle yapmak, Mâlikî mezhebi hariç, diğer mezheplere göre suyu pis eder. Madem ki Mâlikî mezhebine göre pis yapmıyor, bu bakımdan Mâlikî olan bir zat böyle yaparsa, onu menetmek caiz olmaz. Fakat bir Hanefî ve Şâfiî yaparsa derhal menedilir. Eğer Şâfiî bir kimse ile Mâlikî bir kimse hamamda bir araya gelseler, Şâfiî olan kimse, Mâlikî zata 'Pis olan elini veya tasını kurnaya daldırma' diyemez. Ancak yumuşaklık ve rica yoluyla müdahale ederek şöyle diyebilir: 'Kardeşim! Biz Şafiîler, önce elimizi dışarıda yıkamak, sonra suya sokmak mecburiyetindeyiz. Sen Mâlikî mezhebinden olduğun için, böyle bir şeye mecbur değilsin. Fakat bana eziyet vermek ve benim temizlenmemi zorlaştırmak sûretiyle hareket etmeye de mecbur değilsin3 veya buna benzer tatlı konuşmalarla uyarmalıdır. Çünkü ictihad sahasına giren bir hususta cebren uyarıcılık caiz değildir.

Hamamın münkerlerinden biri de hamam odalarının girişinde ve su akışlarında kaygan ve düz taşların olmasıdır. Zira insanlar dalgınlıkla bunların üzerinde kayıp düşerler. Hamamda böyle taşların bulunması da münkerdir. Onları kaldırmak, söküp atmak farzdır. Eğer hamamcı bunu ihmal ederse azarlanmalıdır. Çünkü bunlar insanı düşürmek sûretiyle herhangi bir azanın kopmasına ve kırılmasına sebep olurlar. Hamam sahasında sabun ve benzeri kaygan maddeleri bırakmak da münker sayılır. Bunu yapan, hamamdan çıkıp giderse ve bunu da böyle bırakırsa, bir insan bundan dolayı kayar, azalarından birisi kırılırsa, aynı zamanda bu bırakılan sabun görülmesi ve sakınılması zor bir yerdeyse, bu takdirde düşenin zararının karşılanması, sabunu bırakan ile hamamcının arasında paylaştırılmalı mı yoksa birine mi ödetimeli bu tereddütlüdür. Çünkü hamamcının hakkı hamamı temizlemektir. Fakat meselede yön şudur: Eğer birinci günde bu hâdise cereyan etmişse sabunu ve kaygan maddeyi bu şekilde bırakana tazminat ödetmek gerekir. Eğer ikinci gün olmuşsa hamamcıya düşer. Çünkü âdet, her gün hamamın temizlenmesidir. Temizliğin ne zaman başladığı âdetlere müracaat edilmek sûretiyle tayin edilir. Bu bakımdan burada âdete itibar edilmelidir. Hamamda daha çok mekruh işler vardır. Biz bunları Taharet bölümünde zikretmiştik.

4. 4 Ziyafetin Münkerleri

Ziyafetin Münkerleri

Ziyafetin münkerlerinden biri, erkekler için ipekli sergilerin serilmesidir. Bunları sermek haramdır. Altın ve gümüşten yapılmış buhurdanlıklarda buhur yapmak da böyledir. Baş kısımları gümüş veya tamamı gümüşten yapılmış kaplarda gül suyunu kullanmak veya su içirmek de böyledir.

Ziyafetin münkerlerinden biri de; üzerlerinde canlıların resmi olan perdelerdir. O münkerlerden biri de kadınların damlarda, içinde fitneye sapmasından korkulan gençler bulunan erkek grubuna bakmalarıdır. Bütün bunlar mahzurlu münkerlerdir. Bunları kaldırmak farzdır. Bu bakımdan bunları kaldırmaya gücü yetmeyen bir kimseye o ziyafet yerinden çıkıp gitmek lâzımdır ve orada oturması caiz değildir. O halde münkerleri kaldırmaya gücü yetmeyen bir kimsenin oturup onları seyretmesine ruhsat yoktur.

Yere serilmiş halılar üzerinde bulunan canlıların resimlerine gelince, bunlar münker değildir. Tabaklar ve çanaklar üzerine yapılan resimler de böyledir. Fakat canlılar şeklinde yapılmış kaplar müstesna. . . Bazen buhurdanlıkların başları kuş şeklinde olur. Bunları edinmek haramdır. Aksi takdirde şeklini bozacak kadar kırmak gerekir. Gümüşten yapılmış küçük sürmedanlığa gelince, bunun hakkında çeşitli görüşler vardır. İmâm Hanbel, böyle bir sürmedanlığı gördüğü için bir ara gittiği ziyafeti terk etmiştir.

Yemekler haram olduğu veya oturulan yer gasp malı olduğu veya serilen sergiler ipekliden olduğu zaman böyle bir ziyafete gitmek münkerlerin en şiddetlisindendir. Eğer ziyafette sadece içki içmeyi âdet edinen bir kimse varsa, buraya gitmek caiz değildir. Zira içki meclislerinde hazır bulunmak helâl değildir. Eğer içkicinin içkisinden almamakla beraber gitse, yine helâl değildir. Fasık bir kimse, fasıklığını yaparken onun meclisinde bulunmak caiz değildir. Fasıklığı yaptıktan sonra onun meclisine gidilip gidilmeyeceği hususunda çeşitli görüşler vardır. Fasıklığını yaptıktan sonra kendisine buğzetmek veya kendisiyle konuşmamak farz mıdır, değil midir meselesini biz 'Allah için sevişmek ve Allah için buğzetmek' bahsinde zikretmiştik.

Eğer mecliste ipekli giyen veya altın yüzük takan birisi varsa, bu kimse fasıktır. Zaruret olmaksızın böyle bir kimse ile oturmak caiz değildir. Eğer ipekli elbise baliğ olmayan bir çocuğun sırtındaysa, çocuk da orada bulunuyorsa, bu takdirde o meclise gitmemek hususunda ihtilaf vardır. Doğru fetvaya göre bu çocuğun ipekli giymesi münkerdir. Sırtından ipekliyi çıkarmak farzdır. Fakat âkil olması şartıyla. . .

Çünkü Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:Bunların ikisi (ipekli ve altın) benim ümmetimin erkeklerine haramdır. (35)

Çocuğu içki içmekten menetmek farzsa, bu menediş mükellef olmasından dolayı değildir. Fakat içkiye alışmasın ve baliğ olduğu zaman içkisiz durmak kendisine zor olmasın diye menediliyorsa, öyle de âdet edindiği zaman ipekli ile süslenmenin zevkinden vazgeçmesi zor olacaktır ve böylece fesadın tohumu vicdanı daha körpe iken orada ekilmiş olacaktır. Bu tohumdan kökü kuvvetli ve baliğ olduktan sonra sökülmesi zor olan şehvet ağacı bitecektir!

İyiyi kötüden ayıramayan çocuğa gelince, onun için ipekliyi haram kılmanın mânâsı zayıftır ve ihtimalden uzak değildir. Bu hususta ilim ancak Allah nezdindedir. Deli bir kimse de iyiyi kötüden ayıramayan çocuk gibidir.

Kadınlar için, israfa kaçmaksızın, ipekli ve altın ile süslenmek helâldir. Küçücük kızın altın küpe takmak için kulağını delmekte ben şahsen ruhsat görmemekteyim. Çünkü böyle yapmak elem verici bir yara açmak demektir. Elem verici yara ise kısası gerektirir. Bu bakımdan ancak önemli bir ihtiyaçtan dolayı caiz olabilir. Kan aldırmak ve sünnet gibi. . . Küpelerle süslenmek ise önemli değildir. Hatta kulağa delik açmadan, halka biçiminde takmak, boğazlara kolye şeklinde takmak veya bileklere bilezik olarak takmak yeterlidir. Kulak delmek, her ne kadar mutad bir iş ise de yine haramdır. Ancak naklî deliller cephesinden bir ruhsat sabit olursa o zaman hüküm değişir. Oysa şu ana kadar bu hususta herhangi bir ruhsat bize ulaşmış değildir.

Ziyafetin münkerlerinden biri de, o ziyafette bid'atçı bir kimsenin bulunması ve bid'atı hakkında konuşup propaganda yapmasıdır. Bid'atçının delillerini çürütmeye kudreti olup sadece onu susturmak için gitmek azminde olan bir kimsenin oraya gitmesi caizdir. Eğer bid'atçıyla başa çıkamıyorsa o meclise gitmesi doğru değildir. Eğer bid'atçı, bid'atı hakkında konuşmuyorsa nefretini göstermek ve ondan yüz çevirmekle beraber o meclise gitmek caiz olur. Nitekim biz bu hususu 'Allah rızası için buğzetmek' bahsinde zikretmiştik.

Eğer mecliste hikâyeler ve latifelerin çeşitleriyle güldürücü biri var ise, bunun durumuna bakılır. Eğer bu kimse çirkin ve müstehcen konuşmak ve yalan söylemek sûretiyle güldürüyorsa, onun bulunduğu mecliste hazır bulunmak caiz değildir. Şayet orada hazır olursa, derhal onu uyarmak ve susturmak kendisine farz olur. Eğer güldürücü yalan atmaksızın ve müstehcen konuşmaksızın sadece mübah espriler yapmak sûretiyle güldürüyorsa, onun böyle yapması mübahtır. Yani azı mübahtır. Ama bu güldürmeyi âdet edinmesi ve kendisi için bir sanat haline getirmesi mübah değildir. Her yalan ki, yalan olduğunda gizlilik yoktur ve o yalanı söylemekle başkasını aldatmak veya başka bir işi örtbas etmek maksadı da güdülmemektedir, bu yalan münkerat kısmından sayılmaz. İnsanın mesela 'Bugün seni yüz defa aradım', 'Sana o konuşmayı bin defa tekrar ettim' gibi kesinlik ifade etmeyen, bunlara benzer konuşmalar gibi. Bu tür konuşma, insanın adalet sıfatına zarar getirmez. Böyle konuşan bir kimsenin şahitliği reddedilmez. Mühlikât bölümünde 'Dilin afetleri' kısmında mübah olan yalan ve espirilerin hududu zikredilecektir.

O âfetlerden biri de yemek ve bina hususunda israfa kaçmaktır. Bu israf münkerdir. Mal hususundaki israfta iki münker vardır. O münkerden biri malın zayi edilmesidir. İkincisi israftır. Zayi etmek demek, kıymetli olan bir faydayı elde etmeksizin malı sarf etmek demektir. Elbiseyi yakmak, yırtmak, hedefsiz ve gayesiz bina yıkmak, malı denize atmak gibi. . . Matemleri yürüten gazelci kadınlara, mutriplere ve fesadın bütün çeşitlerine sarf edilen mallar da bu mânâdadır. Çünkü bunlar şer'an haram olan faydalardır. Bu bakımdan sanki bu faydalar yok gibidir.

İsraf ise, bazen malı, matem havasını idare eden bir kadına, mutribe ve münkerlere sarf edilen kısma denir. Bazen de cinsî mübah olan fakat mübalağa ile beraber sarf edilen kısma denir. Mübalağa kişilerin durumlarına göre değişir. Bu bakımdan biz deriz ki, ancak yüz dinarı olan bir kimse mesela çoluk çocuğu varsa, o yüz dinardan başka malı da yoksa bu yüz dinarı bir velime davetinde sarf ederse bu kimse müsrif sayılır. Bunu böyle yapmaktan onu menetmek farzdır. Allahü teâlâ 'Elini boynuna bağlı kılma (cimri olma) ve büsbütün de onu açıp israf etme ki, sonra kınanmış olursun ve eli boş, açıkta kalırsın' (İsra/29) buyurmaktadır. Bu ayet Medine'de bulunan bir kişi hakkında nazil olmuştur. Bu adam bütün malını fakirlere dağıtmış, çoluk çocuğuna hiçbir şey bırakmamış, sonra çocukları nafaka isteyince buna gücü yetmemiştir.

Bununla beraber;

“ (Malını) büsbütün saçıp savurma. Çünkü israf yapanlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise rabbine karşı çok nankördür. ” (İsra/27-28)

“Onlar ki, harcadıkları zaman israf etmezler, cimrilik de yapmazlar. ” (Furkan/68)

Bu bakımdan bu şekilde israf eden bir kimsenin hareketi kınanır. Kadı'ya, böyle bir kimseyi hacr altına almak farz olur. Ancak böyle yapan kişi tek başına bulunuyorsa ve tevekkül hususunda doğru bir kuvvete sahipse, böyle bir kimse bütün malını hayr ve hasenata sarf edebilir. Aile efradı bulunan veya tevekkülden aciz olan bir kimse ise, bütün malını hayr ve hasenata sarf edemez.

Eğer bütün malını duvarlarının nakışına, evinin süslenmesine sarf ederse, böyle yapması da haram bir israftır. Fakat fazla malı olan bir kimse için böyle yapmak haram değildir. Çünkü evi süslemek de doğru hedeflerden biridir. Camiler süslenmektedir. Kapılarına ve tavanına nakışlar yapılmaktadır. Oysa kapıların ve tavanların nakışında süsten başka hiçbir fayda yoktur. İşte evler de camiler gibidir. Elbise ve yemeklerle süslenmek ve lezzetlenmek hakkında da böyle söylenir. Böyle yapmak esasında mübahtır. Ancak kişinin haline ve servetine nazaran israf olur.

Bu gibi münkerler oldukça çoktur. Onları teker teker saymak mümkün değildir. Bu bakımdan cemiyet için yapılan yerler, hüküm meclisleri, sultanların divanları, fakîhlerin medreseleri, sûfîlerin tekkeleri, çarşılarda bulunanlar da bunlara kıyas edilmelidir. Bütün münkerâtı teker teker saymak şerî izahâtın tamamını göz önüne sermeyi gerektirir. Usûl kaidelerini ve fer'î meseleleri teker teker izah etmek gerekir. Bu bakımdan biz bu kadarla yetinelim.

35) Ebû Dâvud, Nesâî, İbn Mâce

4. 5 Genel Münkerler

Genel Münkerler

Ne şekilde olursa olsun bu zamanımızda evinde oturan kişi halkın irşad ve öğretmenliğinden feragat etmesi bakımından münkerden uzak değildir. Halkı iyiliği yapmaya teşvik etmeyi terk ettiğinde münkeri işlemiştir. Bu bakımdan insanların çoğu şehirlerde bile namazın şartlarını fıkha göre bilmemektedirler. Acaba köylü ve bedeviler nasıldır? Bedeviler, Araplar, Kürtler, Türkmenler ve diğer halk sınıfları da bu gruplardan sayılır. Bu bakımdan şehrin her mahalle ve camiinde halka dinlerini öğreten bir fakîhin bulunması farz olduğu gibi, her köyde de bir fakîhin bulunması farzdır. Her fakihe, kendi şahsına farzı ayın olan vazifelerini yapmak, farzı kifaye olan vazifeleri yapmak için hazırlanmak ve oturduğu şehrin etrafındaki köylere, bedevî Arap, Türkmen ve diğer milletlere gidip onlara dinlerini öğretmek ve şer'î şerifin farzlarını tâlim etmek farzdır. Fakih, bu vazifeyi yapmak için evinden çıkarken yiyeceğini de beraberinde götürmesi gerekir. İrşad etmek için çıktığı kimselerin yemeğinden yememelidir. Çünkü bu kişilerin yemeğinin çoğu gasp malı ve haramdır. Eğer bir fakih bu vazifeyi yaparsa, bu sakıncalı vazife diğer fakîhlerin boynundan düşer. Aksi takdirde bu felaket bütün bilginlerin yakasına yapışır. Âlimin yakasına yapışması ise, evinden çıkıp da irşad vazifesini yapmamasından ileri gelmektedir.

Cahilin yakasına yapışması ise, öğrenme vazifesini terk etmesinden dolayıdır. Namazın şartlarını öğrenen herkese, o şartları başkasına öğretmek farz olur. Eğer bu vazifeyi ihmal ederse, günahta bilmeyenlerin ortağı olur. İnsanoğlunun âlim olarak annesinden doğmadığı herkesin malumudur. Bu bakımdan tebliğ vazifesi, ilim ehlinin vecibesidir. O halde kim bir tek meseleyi öğrenmişse, o kimse o mesele hususunda ilim ehlinden sayılır. Hayatımla yemin ederim bu hususta fakîhlerin günahı daha şiddetlidir. Çünkü onların bu husustaki kuvvetleri daha açıktır ve bu vazifeyi yapmaları onların bilgisine daha uygundur. Çünkü diğer sanat erbabı sanatlarını terk edip dinî faaliyetlerle meşgul olurlarsa cemiyetin hayatı felce uğrar. Bu bakımdan sanat sahipleri halkın salah ve refahında gerekli bir görev yüklenmişlerdir. Fakîhin şânı ve sanatı Hazret-i Peygamber'den işittiklerini tebliğ etmektir. Çünkü âlimler peygamberlerin varisleridir. Kişi 'Halk güzelce namaz kılmıyor' diye evinde oturup mescide gitmemezlik yapamaz. Aksine halkın güzelce namaz kılmadığını bildiği zaman onlara öğretmek ve bu uygunsuz hareketlerini yasaklamak için camiye gitmek kendisine farz olur. Böylece çarşı ve pazarda daimi bir şekilde cereyan eden yasak ve münker bir işin olduğunu veya belli bir vakitte bu işin yapıldığını bilen bir kimse, eğer bu yasağı bozup kaldırmaya muktedirse, evinde oturup bu vazifeyi kendi nefsinden düşürmesi caiz değildir. Aksine evinden çıkıp bu münkeri kaldırması kendisine düşen bir vazifedir. Eğer münkerin tamamını kaldırmaya gücü yetmiyor ve bununla beraber görmek de istemiyorsa, fakat evinden çıktığı takdirde en azından bir kısmını kaldırabiliyorsa, evinden çıkmak kendisine farz olur. Çünkü kaldırılması gücü ve takati dâhilinde olan bir münkeri kaldırmak için evinden çıkan bir kimse, gücü yetmediği münkerlerle karşı karşıya geldiğinden dolayı sorumlu değildir. Münkerlerin olduğu yerde hazır bulunmak, doğru dürüst bir hedef için gidilmemişse yasaktır.

Bu bakımdan her Müslüman nefsinden başlamalı, farzlara ve haramların terkine devam etmek sûretiyle önce nefsini yetiştirip ıslah etmeli, sonra bunu aile efradına öğretmelidir. Onların hâlini ıslah ettikten sonra komşularına gitmelidir. Ondan sonra mahallesinin sakinlerine, ondan sonra hemşerilerine, sonra şehrinin etrafındaki köylülere, sonra göçebe hayatı yaşayan Kürt, Arap ve benzerlerine ve böylece dünyanın en uzak yerlerine kadar gitmelidir. Eğer en yakın olan bir fakih bu vazifeyi yaparsa, en uzak olan bir fakihin boynundaki mesuliyet kalkar.

Eğer yapmazsa (ister yakın, ister uzak olsun) bu vazifeyi yapmaya gücü yeten herkes sorumludur. Yeryüzünde dinin farzlarından herhangi birisini bilmeyen tek kişi kalıncaya kadar bu sorumluluk ortadan kalkmaz. Oysa bu cahil bilmediği farzı öğrenmeye muktedirdir veya başkası tarafından öğretilmeye müsaittir. O başkası gidip onun bilmediği farzı ona öğretmelidir. Dinin emrine önem veren bir kimse için bu durum her şeyden alıkoyucu bir meşguliyettir; kişiyi nadiren meydana gelen fer'î meselelerine vakit harcamaktan, farzı kifayelerden olan ilmî inceliklerde derinleşmekten alıkoyar. Böyle bir çalışmadan önce farzı ayın veya yaptığından daha önemli bir farzı kifaye ele alınabilir.

5 Sultanlara Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i An'il-Münker'de Bulunmak

Daha önce emri bi'l ma'ruf'un derecelerini zikretmiş ve demiştik ki: Bu derecelerin ilki, işlenen günahı, işleyene tarif edip günah olduğunu bildirmektir. İkinci derecesi va'z, üçüncü derecesi sözle hakaret, dördüncü derecesi vurmak ve ceza vermek sûretiyle hakkı yapmaya cebren zorlamaktır.

Bu derecelerin cümlesinden olarak sultanlara ancak tarif ve va'zdan ibaret olan birinci ve ikinci derece uyarmanın tatbiki caizdir; yani saltanat erbabının uyarılması tarif ve va'z yoluyla olur. Cebren menetmek ise, fertler sultan hakkında bunu yapamazlar. Çünkü böyle yapmak, fitneyi tahrik eder, şerri kabartır. Bundan doğan mahzur, işlenen günahtan çok fazla olur!

'Ey zâlim, ey Allah'tan korkmaz' gibi sözle hakaret etmek ise (eğer bu sözden fitne kopup şerri başkasına sirayet etmezse) caizdir. Aksi takdirde caiz değildir. Eğer söylediklerinden ötürü kendisinden başka herhangi bir kimseye kötülük dokunmayacağını biliyorsa böyle söylemesi caiz, hatta mendubdur. Çünkü selefi salihîn perva etmeksizin, canlarını feda ederek ve kendilerini çeşitli işkencelere maruz bırakarak tehlikelere atılır, açıkça saltanat erbabını uyarırlardı. Zira onlar bilirlerdi ki, bu yolda ölmek şehitliktir. Nitekim Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:

“Şehitlerin en hayırlısı Hazret-i Hamza'dır. Ondan sonra zâlim bir idarecinin huzuruna varıp Allah rızası için ona iyiliği emreden ve kötülükten meneden ve böyle yaptığından dolayı öldürülen bir kimsedir. ” (36)

Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) Hazret-i Ömer'i (radıyallahü anh) vasfederek şöyle buyurmaktadır:

“O demirden yapılmış bir boynuzdur. Allah yolunda hiç kimsenin kınaması ve azarlaması onu engellemez. Hakikati söylemek Ömer'i öyle bir hale getirmiştir ki, onun tek bir dostu kalmamıştır. ” (38)

Dinde kuvvetli olanlar, zâlim sultanın yanında hakkı haykırmanın, konuşmaların en üstünü olduğunu ve böyle konuşan bir kimsenin öldürülürse şehid olduğunu bildikleri için (nitekim bu hususta hadîsler vârid olmuştur) nefislerini bile bile tehlikeye atarak, çeşitli işkencelere göğüs gererek ve Allah yolunda bu hususta sabrederek ve canlarını Allah yolunda hiçe sayarak bu vazifeye atılmışlardır.

19-5

Saltanat erbabına yapılan va'z ve nasihatin yolu, selef âlimlerinden nakledilen yoldur. Biz bunun bir kısmını Helâl ve Haram bölümünde Saltanat Erbabının Huzuruna Girme kısmında zikretmiştik. Burada ise, saltanat sahiplerine yapılan va'zın yönünü ve çirkin hareketlerinin nasıl reddedileceğini bildiren bir kısım hikâyelerle yetineceğiz.

O hikâyelerden biri Hazret-i Peygamberi öldürmeye teşebbüs eden Kureyş önderlerine karşı Hazret-i Ebû Bekir'in kullandığı metoddur. Bu metod Hazret-i Urve'den (radıyallahü anh) rivâyet edilir. Urve der ki: Ben Amr'ın oğlu Abdullah'a dedim ki: 'Kureyşilerin Hazret-i Peygamber'e düşmanlık güttükleri anda yüce peygambere vermiş oldukları eziyetlerden en şiddetlisi olarak hangisini gördün?' Bu sual üzerine Hazret-i Abdullah şöyle dedi: 'Günün birinde Kureyş eşrafı, Hazret-i İsmail’in hicrinde toplanmış bulunuyorlardı. Ben de meclislerine vardım. O esnada Hazret-i Peygamberin durumunu müzakere ediyorlardı. Dediler ki: 'Bu kişiye (Hazret-i Peygamber) karşı gösterdiğimiz sabrı hiçbir şeye karşı göstermedik. Bu adam bizi hamakatla itham ediyor. Ecdadımıza küfrediyor. Dinimizi horluyor, cemaatimizi dağıttı. İlahlarımıza sövüyor. Biz ondan sadır olan büyük bir işe karşı sabır gösterdik'. Onlar bu durumdayken Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) çıkageldi. Rükni Yemanî'yi istilam edinceye kadar yürüdü. Sonra Kâbe'yi ziyaret ederken toplanan Kureyşlilerin yanından geçti. Onların yanından geçerken ona bazı kötü sözler söylediler. Râvî der ki: 'Ben bu sözün menfi tesirini Hazret-i Peygamberin mübarek yüzünde hissettim'. Bundan sonra Hazret-i Peygamber tavafına devam etti. İkinci bir defa onların yanından geçerken, tekrar eski söz gibi ona hakaretâmiz sözler attılar. Ben bunun da Hazret-i Peygamber'in mübarek yüzünde menfi tesirini gördüm. Sonra Hazret-i Peygamber yoluna devam etli. Üçüncü defa onların yanından geçerken eski sözler gibi kendisine yine tarizde bulundular. Öyle ki Hazret-i Peygamber durdu ve onlara şöyle haykırdı:

“Ey Kureyş cemaati! İşitiyor musunuz? Dikkat ediniz! Muhammed'in nefsini kudret elinde tutan Allah'a yemin ederim. Şu anda size ölümle gelmiş bulunuyorum. ”

Kureyşliler bu söze karşılık başlarını önlerine eğdiler. Onlardan tek kişi kalmadı ki, başını eğmesin. . . Sanki her birinin başına bir kuş konmuştu. Hatta Hazret-i Peygamber hakkında daha önce onların düşmanlıkta en şiddetlisi olan dahi Hazret-i Peygambere yalvarıp Hazret-i Peygamberin hiddetini teskin edici konuşmalar yapmaya başladı. Hatta bu en şiddetli düşman Hazret-i Peygamber'e şöyle diyordu: 'Ey Ebû Kasım! Reşid olarak dön git. Allah'a yemin ederim, sen cahil bir kimse değilsin'.

Bu yalvarışa karşılık Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) dönüp gitti. Ertesi gün Kureyşliler tekrar Hicri İsmail'de toplandılar. Ben de onlarla beraberdim. Birbirlerine şöyle dediler: 'Dün sizin Muhammed'e onun da size karşı söylediklerini hatırlıyorsunuz. Sizi rahatsız eden harekete başlayıncaya kadar yakasını bırakmadınız'.

Onlar bu şekilde müzakere ederlerken yine Hazret-i Peygamber çıkageldi. Bu sefer toplu halde Hazret-i Peygamber'in üzerine sıçradılar. Etrafını sardılar.

'Şöyle diyorlardı: Sen misin şöyle diyen, sen misin böyle diyen!' Yani o ana kadar onların ilahları ve bozuk dinleri hakkında Hazret-i Peygamber ne söylemişse onları tekrar ediyorlardı. Râvî diyor ki: Buna karşılık Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) şöyle haykırdı: “'Evet! O sözü söyleyen benim”'.

Onların içinden bir kişiyi gördüm. Hazret-i Peygamberin mübarek yakasına yapıştı, bu esnada Ebû Bekir Sıddîk (radıyallahü anh) ayağa kalktı, ağlayarak şöyle dedi:

“Allah sizi kahretsin! Rabbim Allah'tır dediğinden dolayı bu kişiyi öldürmek mi istiyorsunuz? Oysa o size rabbinizden apaçık deliller getirmiştir. ”

Bu sözden sonra Hazret-i Peygamber'in yakasını bırakıp hırpalamaktan vazgeçtiler. Bu hâdise, Kureyşlilerin Hazret-i Peygamber'in başına getirdiği hâdiselerin en katısı ve merhametsizi olarak bilinir. (39)

Abdullah b. Amr el-As der ki: Hazret-i Peygamber Kâbe'nin önünde duruyordu. O anda Ukbe b. Ebî Muayt çıkageldi. Bu kişi Hazret-i Peygamberin omuzundan tuttu. Hazret-i Peygamber'in elbisesini boynuna doladı, şiddetli bir şekilde Hazret-i Peygamber'i boğmaya çalıştı. Hazret-i Ebû Bekir gelip Ukbe'nin omuzuna yapıştı; onu Hazret-i Peygamber'den uzaklaştırarak şöyle dedi: 'Rabbim Allah'tır dediği ve sizler için rabbinizden apaçık emir ve yasaklar getirdiği için mi bu kişiyi öldürmek istiyorsunuz?'

Rivâyete göre Muaviye tabiinden Atâ'yı hapsetti. Bunun üzerine Ebû Müslim Havlanî ayağa kalkarak (minberde hutbe okuyan Muaviye'ye) şöyle haykırdı: Ey Muaviye! Devletin hazinesindeki mal ne senin, ne babanın, ne de annenin kazancından hasıl olmuştur!

Bu söz üzerine Muaviye şiddetle öfkelendi, minberden inerek cemaate 'Yerinizden kıpırdamayınız!' dedi. Sonra bir ara gözden kayboldu. Daha sonra çıkageldi, minbere çıkıp dedi ki: 'Ebû Müslim beni çok kızdıran bir konuşma yaptı. Oysa ben Hazret-i Peygamberden dinledim, şöyle demişti:'Öfke şeytandandır. Şeytan ise ateşten yaratılmıştır. Ateş ise, ancak su ile söndürülür. Bu bakımdan içinizden biri, öfkelendiği zaman yıkansın'. Ben de şimdi içeri girdim, yıkandım. Ebû Müslim doğru söyledi. Devlet hazinesindeki mal ne benim ne de babamın emeğinin karşılığıdır. Bu bakımdan siz mallarınızı ve devlet hazinesindeki haklarınızı almaya geliniz.

Dubbe b. Muhsan el-Anzî şöyle anlatır: Ebû Musa el-Eş'arî Basra'da bizim vâlimizdi. Bize hutbe okuduğu zaman Allah'a hamd ve sena eder, Hazret-i Peygamber'e salat ve selam getirir, ondan sonra, Hazret-i Ömer'e dua ederdi. Ebû Musa'nın böyle yapması beni oldukça öfkelendirdi. Hutbe esnasında ayağa kalkıp ona dedim ki: 'Sen neden Ömer'den önce gelen Ebû Bekir'den bahsetmiyorsun? Neden Ömer'i ondan daha üstün tutuyorsun?' Bu olay birkaç cuma tekrarlandı. Sonra vali, Hazret-i Ömer'e beni şikâyet etmek maksadıyla bir şikâyetname yazarak şöyle dedi: 'Dubbe el-Anzî hutbe esnasında sözle bana saldırıyor'; Bunun üzerine Hazret-i Ömer ona, beni Medine'ye göndermek üzere bir emirnâme yazdı. Vali beni Medine'ye gönderdi. Medine'ye vardım. Hazret-i Ömer'in kapısını çaldım. Dışarı çıktı:

—Sen kimsin?

—Ben Dubbe'yim.

—Ne merhaba, ne ehlen!

—Merhaba Allah'tandır. Ehl ise benim (burada ne ehlim, ne de malım var) ya Ömer! İşlediğim bir günah ve yaptığım bir suç olmaksızın hangi hakka dayanarak memleketimden beni buraya zorla getirdin?

—Seninle memleketine tayin ettiğim vali arasında ne geçti?

—İşte şimdi o hususu sana haber vereyim. Bizim vali Cuma hutbesini okuduğu zaman, önce Allah'a hamd ü sena ve Hazret-i Peygambere salât ü selâm okuduktan sonra başlıyor sana dua etmeye. . . Onun bu hareketi beni kızdırdı. Ben de ayağa kalkarak 'Niçin Ömer’den önce Ebû Bekir’den bahsetmiyorsun! Ömer'i Ebû Bekir'den üstün tutuyorsun?' dedim. Bu durum birkaç defa tekerrür etti. Sonra beni şikâyet etmek üzere sana mektup yazdı.

Hazret-i Ömer beni dinledikten sonra ağlayarak gerisin geri çekilip şöyle dedi:

—Allah’a yemin ederim, sen validen daha isabetli ve daha doğrusun. (Ey Allah’ın kulu!) Allah senin günahını affetsin. Acaba benim günahımı affeder misin?

—Ya emir'ul Mü'minîn! Allah seni affetsin!

Sonra Hazret-i Ömer gerisin geriye çekilip şöyle dedi:

—Allah’a yemin ederim, Ebû Bekir'in bir günü ve bir gecesi vardır ki, Ömer'den, Ömer'in soyundan ve sopundan daha hayırlıdır. Ey Dubbe! İster misin sana Ebû Bekir'in gününden ve o gecesinden haber vereyim?

—Evet! Ya emir'ul Mü'minîn!

—Ebû Bekir’in gecesi şudur: Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) müşriklerden kaçmak istediğinde Mekke'den çıkmaya karar verdi ve geceleyin çıktı. Ona Ebû Bekir arkadaşlık yaptı. Ebû Bekir bazen Hazret-i Peygamber’in önünde yürüyordu. Bu durumu farkeden Hazret-i Peygamber Ebû Bekir'e şöyle sordu: 'Neden böyle yapıyorsun ya Ebû Bekir? Oysa ben senin böyle yaptığını hiç görmemiştim?' Cevap olarak Ebû Bekir dedi ki: 'Önümüzde pusu kuran birinin olabileceğini düşünüyor, önüne geçiyorum. Arkamızda bizi takip eden birinin olabilme ihtimalini hatırladığım zaman, arkana geçiyorum. Aynı maksatla bazen sağına bazen de soluna geçiyorum. Senin için kendimi emniyet içerisinde hissetmiyorum'.

Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) o gece parmakları delininceye kadar parmaklarının ucuna basa basa yürüdü. Ebû Bekir, Hazret-i Peygamber'in ayaklarının delindiğini görünce, onu sırtına aldı. Mağaranın kapısına gelinceye kadar koşa koşa yürüdü ve Hazret-i Peygamber'i mağaranın kapısında indirdi. Sonra Hazret-i Peygamber'e dedi ki: 'Seni hak peygamber olarak gönderen Allah'a yemin ederim, ben mağaraya girmeden sen girmeyeceksin. Eğer mağaranın içerisinde bir şey varsa önce bana isabet etsin'.

Ebû Bekir Sıddîk (radıyallahü anh) mağaraya girdi. İçeride bir şey görmeyince Hazret-i Peygamber'i sırtladı ve mağaraya götürdü. Mağaranın içerisinde delikler, o deliklerde yılan ve çıyanlar vardı. Ebû Bekir Sıddîk onlardan biri çıkıp Hazret-i Peygamber'e eziyet verir diye korkarak mübarek ayağını deliğin ağzına tıkadı. Delikteki yılanlar Ebû Bekir Sıddîk'ın topuğunu ısırıyorlardı. Acıdan gözyaşları yanaklarına iniyordu. Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) onu şu şekilde teskin ediyordu: 'Ey Ebû Bekir! Üzülme! Muhakkak Allah bizimle beraberdir'. Böylece Allahü teâlâ sekineti Hazret-i Peygamberin üzerine, itminanı da Ebû Bekir'in üzerine indirdi. İşte Ebû Bekir'in gecesi budur.

Onun o gününe gelince, Hazret-i Peygamber (sallâllahü aleyhi ve sellem) vefat ettiği zaman (yeni Müslüman olan) Arap kabileleri dinden çıktılar. Bir kısmı 'biz sadece namaz kılarız', bir kısmı ise 'biz zekât vermeyiz' dediler. Ben Ebû Bekir'e geldim. Ona nasihat yapmak yönünde elimden geleni esirgemedim ve dedim ki: 'Ey Allah'ın Rasûlü'nün halifesi! Halka şefkat ve merhamet göster!' O bana şöyle haykırdı: 'Sen küfürde iken cebbar ve cesur idin. İslâm dinine girdiğinde korkak mı oldun? Ben ne ile onlara şefkat göstereyim? Hazret-i Peygamber vefat etmiştir. Vahiy sona ermiştir. Allah'a yemin ederim, Hazret-i Peygamberin zamanında zekât devesinin boynundaki bir yuları bugün vermezlerse ondan dolayı bile kendileriyle savaşırım'. İşte bundan dolayı biz dinden çıkanlara savaş açtık. Ebû Bekir kararında gerçekten doğru hareket etmişti. İşte bu da Ebû Bekir'in günüdür.

Bu olaydan sonra Hazret-i Ömer, valisi Ebû Musa'ya azarlayıcı bir mektup yazdı.

Esmaî der ki: Atâ b. Ebî Rebah (40) Abdülmelik b. Mervanin huzuruna girdi. Abdülmelik tahtı üzerinde oturuyordu; etrafında her soydan eşraf vardı. Bu olay Abdülmelik'in halifeliği zamanında hac mevsiminde Mekke'de cereyan ediyordu. Atâ göründüğü zaman, Abdülmelik ayağa kalktı. Onu götürüp tahtının üzerine beraberinde oturttu. Kendisi de Atâ'nın huzurunda oturdu ve ona şöyle dedi:

—Ya Ebû Muhammedî Senin ihtiyacın nedir?

—Ey Mü'minlerin emiri! Allah'ın ve Hazret-i Peygamber'in haremi hakkında Allah'tan kork. O muhacir ve ensar ki, sen onların yüzü suyu hürmetine bu tahtta oturuyorsun. İslâm memleketlerinin hududlarında nöbet bekleyenlerin hakkında da Allah'tan kork. Zira onlar Müslümanların sığmağı ve kalesidir. Müslümanların durumlarını tedkik et! Çünkü onların durumundan mesul olan sensin. Senin kapında bekleyenlerden gâfil olma! Kapını onların yüzüne kapatma! Allah'tan kork!

—Evet, bütün bunları yapacağım!

Bundan sonra Atâ kalkıp gitmek istedi. Abdülmelik, onun eteğine yapıştı ve dedi ki:

—Ey Ebû Muhammed! Sen sadece başkasını ilgilendiren şeyleri bizden istedin. Biz onu yapmaya söz verdik. Fakat senin şahsî ihtiyacın nedir?

—Benim bir mahluk tarafından yerine getirilecek herhangi bir ihtiyacım yoktur.

Sonra meclisten çıktı. Abdülmelik arkasından şöyle söyledi: 'Babamın hayatıyla yemin ederim, şeref budur!'

Rivâyet ediliyor ki, Abdülmelik'in oğlu Velid, bir gün kapıcısına dedi ki: 'Kapıda dur! Yanından geçen ilk kimseyi saraya davet et! Benim huzuruma getir, benimle konuşsun'. Kapıcı bir müddet bekledi. O esnada yanından Atâ b. Ebî Rebah geçti. Kapıcı kendisini tanımıyordu. Atâ'ya dedi ki:

—Ey ihtiyar! Mü'minlerin emîrinin huzuruna gir! Çünkü emri böyledir.

Bunun üzerine Atâ Velid'in huzuruna girdi, o anda yanında Ömer b. Abdülaziz bulunuyordu. Atâ, Velid'e yaklaştığı zaman şöyle dedi:

—Ey Velid! Selam sana olsun!

Velid kapıcıya şiddetle kızarak haykırdı: 'Ben sana benimle konuşacak, gecemi şenlendirecek bir kimseyi huzuruma al, dedim. Sen ise benim huzuruma öyle bir kişi getirdin ki, Allah'ın seçip bana verdiği ismi (halifeliği kastediyor) bile benden esirgiyor'.

Kapıcı Velid'e dedi ki: 'Ondan başka kimse benim yanımdan geçmedi ki, onu huzurunuza getirmiş olayım'.

Sonra Velid Atâ'ya oturmasını söyledi. Atâ oturduktan sonra Velid ona yüzünü çevirip konuşmaya başladı. Atâ'nın Velid'le konuşması sırasında şöyle dediği rivâyet edilmiştir:

—Bize gelen haberlere göre, cehennemde bir dere vardır. O derenin adına 'Hebheb' denir. Allahü teâlâ o dereyi hükmünde zulmeden devlet başkanları için hazırlamıştır.

Bu sözü dinleyen Velid, meclisin eşiği üzerinde oturduğu halde bağırıp sırt üstü bayılarak meclisin içine düştü. Bu esnada Atâ, Ömer b. Abdülaziz'in bileğinden tuttu. Oldukça sıktı ve kendisine dedi ki: 'Ya Ömer! İş çok ciddidir, ciddi!' Sonra Atâ kalkıp meclisten çıkıp gitti. Bunun üzerine Ömer b. Abdülaziz dedi ki: O olaydan bir sene geçinceye kadar, bileğimde o sıkmanın acısını hissediyordum!'

Bunun üzerine İbn Ebî Şemile dedi ki: 'Ey Mü'minlerin emiri! İnsanlar kıyâmette, kıyâmet acısının dehşetinden kıyâmetteki felaketin müşahedesinden kurtulamazlar. Ancak nefsini kızdırmak suretiyle Allah'ı razı eden kimse müstesna'. Bunun üzerine Abdülmelik tekrar hüngür hüngür ağladı ve sonra şöyle dedi:

'Şeksiz ve şüphesiz, ben senin bu sözlerini hayatta kaldıkça hatırımda bulunduracağım!'

İbn Âişe şöyle anlatır: Irak valisi Haccâc-ı Zâlim, Basra ve Kûfe fakîhlerini huzuruna davet etti. Biz hep Haccâc'ın huzuruna vardık. En son gelen Hasan-ı Basrî Haccâc'ın huzuruna girdi. Haccâc, Hasan-ı Basrîye şöyle dedi: 'Ebû Said'e merhabalar! Bana yaklaş, yaklaş!'

Sonra emir verdi. Bir iskemle getirtti. İskemlesinin yanına koydurdu. Hasan-ı Basrî'yi onun üzerine oturttu. Haccâc bizimle müzakere etti ve bize sualler sordu. Hazret-i Ali'nin (radıyallahü anh) bahsini yaptığı zaman aleyhinde konuştu. Biz de onun gözüne girmek ve şerrinden korunmak için Hazret-i Ali'nin aleyhinde konuşur göründük. Hasan-ı Basrî ise susmuş, başparmağını ısırıyordu. Bu esnada Haccâc, Hasan-ı Basrî'ye sordu:

—Ey Ebû Said! Neden seni susmuş görüyorum?

—Ben susmayım da ne diyeyim?

—Ebû Turab (Hazret-i Ali nin künyesidir) hakkındaki görüşünü bana bildir!

—Ben zikri yüce ve celil olan Allah'ı dinledim. Şöyle buyurmaktadır:

”Böylece sizi orta bir ümmet yaptık ki, insanlara şahid olasınız, Peygamber de size şahid olsun. Biz Peygamber'e uyanı, ökçesi üzerinde geriye dönenden ayıralım diye, eskiden yöneldiğin Kâbe'yi kıble yaptık. Bu Allah'ın yol gösterdiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allah sizin imanınızı zâyi edecek değildir. Şüphesiz Allah, insanlara şefkatli, merhametlidir. ” (Bakara/143)